Του Αντώνη Λιάκου*
Επιστρέφοντας από την Biennale της Βενετίας, αυτό το ερώτημα στριφογύριζε συνεχώς στο μυαλό μου. Λέω «στριφογύριζε» γιατί το πώς διατυπώνονται οι ερωτήσεις προσδιορίζει την απάντηση. Ίσως λοιπόν καλύτερα «στριφογυρίζει», γιατί στο πέρασμά της η βελόνα συμπαρασύρει και συνδέει διαφορετικές ιδέες, στάσεις, συναισθήματα. Αν και το κεντρικό θέμα της φετινής Biennale είναι May You Live In Interesting Times, που σε καλεί να σκεφτείς την εμπειρία σε ένα πλαίσιο που δίνει έμφαση στην πολυπλοκότητα, τη διασύνδεση πεδίων και προπαντός την προοπτική η οποία περιλαμβάνει το παρελθόν και το μέλλον, και επομένως θέλει να σημασιοδοτήσει την δική σου τωρινή εμπειρία σε αυτή την πορεία, εντούτοις η έμφαση στα περισσότερα εθνικά περίπτερα και στις συμμετοχές ήταν σε αυτό το σύννεφο εννοιών που περιλαμβάνει μνήμη, ιστορία, αρχείο, παρελθόν κλπ.(https://www.labiennale.org/en/art/2019).
Και ναι μεν η συμμετοχή της Λιθουανίας στην οποία απονεμήθηκε η πρώτη διάκριση αφορά την ανεμελιά με την οποία αντιμετωπίζουμε την κλιματική αλλαγή, εντούτοις, στα περισσότερα περίπτερα το ενδιαφέρον στρεφόταν στις σχέσεις με το παρελθόν. Τίτλοι με ρητές αναφορές, όπως Regaining memory loss (Σερβία), History has failed us, but no matter (Νότια Κορέα) σε διαφορετικές παραλλαγές ήταν συχνότατες. Τι συμβαίνει λοιπόν με την ιστορία;
Στον κατάλογο του ελληνικού περιπτέρου, του οποίου άλλωστε το θέμα ήταν παρεμφερές, δηλαδή η αντιπαραβολή δύο εμπειριών που συνδέονται με το έτος 1948 (έτος επανεκκίνησης των Biennale, όταν το ελληνικό περίπτερο παραχωρείται στη συλλέκτρια του μοντερνισμού Peggy Guggenheim, ενώ στα ίδια χρόνια που μαίνεται ο ελληνικός εμφύλιος, στην Μακρόνησο, οι έγκλειστοι κατασκεύαζαν Παρθενώνες), υπάρχει ένα κείμενο του Μαρκ Μαζάουερ που θέτει αυτό το πρόβλημα. Τι γίνεται όταν η συζήτηση για την ιστορία περνάει από τις κοινωνικές επιστήμες στην τέχνη, όπως φαίνεται να συμβαίνει σήμερα:
“Τον τελευταίο καιρό λίγες χώρες έχουν υποστεί τόσα βάσανα στο όνομα της Ευρώπης όσο η Ελλάδα. Η κοινωνική επιστήμη έχασε την αίγλη της. Οι λύσεις κηλιδώθηκαν. Η κρίση συνέθλιψε τις προοπτικές μιας γενιάς υπό το βάρος ενός οικονομικού προγράμματος με επιπτώσεις απείρως μεγαλύτερες από εκείνες της δεκαετίας του 1930. Όμως η ίδια αυτή κρίση ξαναζωντάνεψε το παρελθόν της χώρας μόνο που τώρα πια οι ιστορικοί είναι καλλιτέχνες, οραματιστές, ποιητές και συγγραϕείς που με το έργο τους κρατούν ζωντανή τη δυνατότητα μιας πίστης στο μέλλον. Ίσως η ιστορία να είναι τελικά ζήτημα οπτικής της κάθε γενιάς” (Μαρκ Μαζάουερ, από τον κατάλογο του ελληνικού περιπτέρου της Biennale 2019).
Τα δύο περίπτερα που εγώ ξεχώρισα ήταν της Δανίας και της Χιλής.
Στο πρώτο ένα έργο της Larissa Sansour**, Heirloom (Κειμήλιο) (https://www.e-flux.com/announcem…/…/larissa-sansourheirloom/) κι εδώ μια συνέντευξη της παλαιστίνιας δημιουργού που ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη:
Μια συζήτηση για τη μνήμη, την εμπειρία, την ταυτότητα σε μια post-apocalyptic σκηνή, που συνήθως ταξινομούμε στην κατηγορία επιστημονικής φαντασία. Το ερώτημα: Έχουν σημασία οι μνήμες μετά μια ολική οικολογική καταστροφή; Μνήμες που συνδέονται με τα παιδικά χρόνια, αλλά και με τις πολεμικές συγκρούσεις και τη φυγή και την προσφυγιά. Ένα έργο που κάθε φράση του θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο συζήτησης για την ιστορία και τις σχέσεις μας με το παρελθόν και το μέλλον. Ένα πολύ δυνατό και μελετημένο έργο αναστοχασμού της ιστορίας.
Το δεύτερο έργο ήταν το Altered Views της Voluspa Japra, από τη Χιλή, και ήταν ένα ολοκληρωμένο πρότζεκτ, που αποτελούνταν από τρία μέρη, Το Ηγεμονικό Μουσείο, The Subaltern Portrait Gallery, και η Όπερα της Χειραφέτησης. Ήταν ένα καλά μελετημένο και πραγματοποιημένο σχέδιο πάνω στην από-αποικιοποίηση του βλέμματος, το οποίο συνοψίζεται στη φράση του κυρίαρχου στην όπερα: «Διότι η φωνή μου μιλά για όλους, ακόμα κι όταν μιλώ στον εαυτό μου». Το σχέδιο δεν περιορίζεται μόνο στον πρώην αποικιοκρατούμενο κόσμο, άλλωστε οι περισσότερες χώρες του κόσμου δεν υπήρξαν ούτε ανεξάρτητες, ούτε αποικίες, αλλά αρχίζει από την τύχη των αδελφών Witt στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, που τους έγδαραν και τους κρέμασαν ανάποδα γιατί ήθελαν δημοκρατία, και καταλήγει στην κριτική της παραγωγής του κυριάρχου δυτικού λόγου που καθορίζει τις κατηγορίες με τις οποίες συλλαμβάνουμε τον κόσμο.( https://www.e-flux.com/announ…/…/voluspa-jarpaaltered-views/)
Τι τρέχει λοιπόν με την ιστορία; Γιατί ολοένα και περισσότερες ιστορικές έννοιες (ακόμα κι όταν κακοπαθαίνουν από την κατάχρηση όπως η λέξη «αρχείο») καταλαμβάνουν κεντρική θέση στο λόγο των τεχνών, της λογοτεχνίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της θεωρίας κλπ; Ίσως είναι ζητήματα που θα πρέπει να κουβεντιάσουμε και μεις οι ιστορικοί για να καταλάβουμε πώς το έργο μας βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος, όχι πάντως με τους δικούς μας όρους.
*Ο Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Γεννήθηκε στην Αθήνα (1947) και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Φυλακίστηκε από τη δικτατορία από το 1969 έως το 1974. Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιταλία, διδακτορική διατριβή στη νεώτερη και σύγχρονη ιστορία στο ΑΠΘ, 1984. Δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ 1981-1990. Το 1988-1989 ήταν Honorary Research Fellow στο Πανεπιστήμιο του Birmingham. Το 1990 εξελέγη αν. καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και από το 1994 είναι τακτικός καθηγητής. Το 1995 ήταν Επισκέπτης καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας, και στο Πανεπιστήμιο του Sydney στην Αυστραλία. Το 1996- 1997 ήταν Visiting Research Fellow στο Πανεπιστήμιο του Princeton, ΗΠΑ. Το 2001 ήταν επισκέπτης καθηγητής στην Ecole Normale Superieure στο Παρίσι. Συμμετέχει στο Συμβούλιο του European Doctorate in Social History. Το 2006 επισκέπτης ερευνητής για δεύτερη φορά στο Princeton. Από το 2005 είναι μέλος του Board της International Commission for History and Τheory of Historiography και από το 2010 έως το 2015 πρόεδρος. Είναι επίσης μέλος της εκδοτικής ομάδας του περιοδικού Historein/Ιστορείν.Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του αφορά την νεώτερη και σύγχρονη ιστορία, ειδικότερα την ιστορία της συγκρότησης των εθνικών κρατών στην Ελλάδα και στην Ιταλία, την κοινωνική ιστορία και την ιστορία της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει οκτώ βιβλία και πάνω από εξήντα μελέτες δημοσιευμένες σε ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά επιστημονικά περιοδικά και ειδικούς τόμους. Έχει διατελέσει μέλος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, της Επιτροπής Ιστορίας της Εθνικής Τράπεζας, του ΔΣ των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διηύθυνε εκδοτικές σειρές Ιστορίας στις εκδόσεις Γνώση, Θεμέλιο και τώρα Νεφέλη. Τα τωρινά του ενδιαφέροντα αφορούν την ιστορία και τη θεωρία της ιστοριογραφίας και τη διερεύνηση της ιστορίας ως πολιτισμικής πρακτικής. Ελαβε μέρος στο ερευνητικό πρόγραμμα της European Science Foundation «National Histories in Europe (NHIST) and the Cleiohres CLIOHRES.net (“Creating Links and Innovative Overviews for a New History Research Agenda for the Citizens of a Growing Europe”. Διετέλεσε Πρόεδρος της Επιτροπής Εθνικού και Κοινωνικού Διαλόγου για την Παιδεία.
**Η φωτογραφία του θέματος προέρχεται από το έργο της Larissa Sansour, “Heirloom”