Η προφητική ιστορία του Θόδωρου Αγγελόπουλου

Του Αντώνη Λιάκου*

Συχνά γίνεται λόγος για τη σχέση του Θόδωρου Αγγελόπουλου με την ιστορία. Ο Αγγελόπουλος δημιουργεί ταινίες με υλικό της ιστορίας, αλλά το έργο του δεν είναι μόνο εντός ιστορίας, αποτελεί ένα στοχασμό για την ιστορία. Οι ταινίες του Αγγελόπουλου επηρέασαν αποφασιστικά την ιστορική κουλτούρα της Μεταπολίτευσης, τον τρόπο δηλαδή να βλέπουμε την ιστορία, τη νεότερη ιστορία. Της έδωσαν σχήμα, χρώμα, πρόσωπο. Ο Αγγελόπουλος εποίησε ιστορία με εικόνες. Αλλά τι είδους ιστορία; Όχι την ιστορία όπως την έγραφαν οι συγκαιριανοί του ιστορικοί, αλλά μια προφητική ιστορία. Μην σας παραξενέψει ο όρος. Με τον όρο προφητική ιστορία δεν αναφέρομαι σε μια ιστορία που προβλέπει τι θα συμβεί στο μέλλον. Κάθε ιστορία κατασκευάζεται• δεν αποτυπώνει απλώς αυτό που βλέπει. Για την κατασκευή χρειάζονται υλικά και συνδεσμολογία. Αυτή η συνδεσμολογία, που υπό όρους αφορά τη μέθοδο, τη θεωρία ή τη φιλοσοφία της ιστορίας, αφορά το χρόνο, την αιτιολόγηση και τη σημασία. Και τα τρία περιέχονται μέσα σε εκείνο που αποκαλούμε νόημα, ή μη-νόημα της ιστορίας.

Έχει η ιστορία νόημα, ή αποτελείται από πολλά, και ασύνδετα ενδεχόμενα; Αυτό είναι κάτι που απασχολούσε σταθερά τους ανθρώπους, σε διάφορες εποχές. Οι στάσεις τους αποκρυσταλλώθηκαν σε δύο τύπους αντίληψης της ιστορίας που δημιούργησαν δυο διαφορετικούς τύπους ιστορικής συνείδησης. Η πρώτη οργανώνει τα γεγονότα του παρελθόντος σε μια σχέση αιτίας–αποτελέσματος. Τα γεγονότα του παρελθόντος εμφανίζονται σε μια αλυσίδα στην οποία κάθε κρίκος καθορίζεται από τον προηγούμενο, επομένως τα υστερότερα γεγονότα καθορίζονται διαδοχικά από τα πρότερά τους. ‘Καθορίζονται’ ως ένα βαθμό, γιατί κάθε στιγμή η πορεία αυτή μπορεί να έχει πολλαπλά ενδεχόμενα. Μιλάμε για ενδεχομενικότητα της ιστορίας. Αυτή είναι η ιστορία που γράφουν οι ιστορικοί, οι σύγχρονοι ιστορικοί.

Υπάρχει όμως και μιαν άλλη ιστορία, με εξίσου, αν όχι μεγαλύτερο ρόλο στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται οι ιστορικές συνειδήσεις. Στην αντίληψη αυτή, τα γεγονότα σχετίζονται με τα προηγούμενα τους, όχι άμεσα, αλλά ηθικά και συμβολικά. Ακολουθούν μια τάξη του κόσμου, η οποία αποτελεί και το βαθύ αρχικό κείμενο εγγραφής κάθε καινούργιου γεγονότος. Αυτό το βαθύ κείμενο αναπαράγεται κάθε φορά, σε κάθε νέα κατάσταση. Αυτό το βαθύ κείμενο μπορεί να έχει τη μορφή της ιστορίας της Πτώσης και της Σωτηρίας, αλλά και τη μορφή της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, ή ένα συνδυασμό τους. Στον Αγγελόπουλο, το βαθύ κείμενο είναι η τραγωδία. Κάθε τι καινούργιο επομένως αποτελεί αποτύπωμα του αρχικού κειμένου. Κατά συνέπεια, η διάγνωση του μέλλοντος δεν είναι διαφορετική από τη διάγνωση του παρελθόντος, γιατί και στις δυο περιπτώσεις, εκείνο που χρειάζεται είναι αποκρυπτογράφηση ως προς το αρχικό κείμενο. Στην θέαση αυτή της ιστορίας, τα γεγονότα δεν είναι τυχαία, και δεν είναι μόνο αποτελέσματα ή αιτίες άλλων γεγονότων. Τα γεγονότα έχουν νόημα. Αποτελούν τύπους, σημεία. Τύπος σημαίνει εκτύπωμα αλλά και μορφή. Τα γεγονότα υπάρχουν αλλά αποτελούν και προεικόνιση άλλων γεγονότων, τα προτυπώνουν. Όπως το πέρασμα της Ερυθράς θάλασσας από τον Μωϋσή με τον λαό του, αποτελεί προεικόνιση, τύπο της Ανάστασης και της Σωτηρίας, πέρασμα μέσω του θανάτου στη ζωή. Αυτή η αντίληψη υπήρξε πανίσχυρη όχι μόνο στη Θεολογία, αλλά επίσης στην Λογοτεχνία και στην τέχνη. Εμπεριέχει ένα διϋσμό ανάμεσα στο υπαρκτό και στο νοητό, αλλά το νοητό μπορεί να εκτείνεται από το συμβολικό έως το υπαρκτό-που-προμηνύει. Μπορεί δηλαδή να είναι ένα μαθηματικό σύμβολο (figure) όσο και ένα πραγματικό γεγονός το οποίο προμηνύει ένα άλλο εξίσου πραγματικό γεγονός. Η συμβολική μορφή και εκπλήρωση ‘σημαίνουν’ μεν η μία την άλλη, αλλά η σημασία τους δεν αποκλείει την πραγματική ύπαρξή τους.

Η πραγματικότητα και η απεικόνισή της αποκτούν μια διπλή υπόσταση, ανάμεσα στην επαγγελία και την εκπλήρωση. Παραδειγματική της έκφραση στη λογοτεχνία είναι ο Δάντης. Αυτού του τύπου η ιστορική συνείδηση σφραγίζει το έργο του Αγγελόπουλου. Στις ταινίες του αποτύπωσε και ταυτόχρονα, μέσω της εμβέλειας που έχει η κινηματογραφική γλώσσα, διαμόρφωσε τις εικόνες, τα ηθικά διλήμματα και τα αισθήματα που περιέβαλαν την ελληνική κοινωνία στον εικοστό αιώνα. Στο Θίασο (1975) και σε όλες τις ταινίες που ακολούθησαν παρουσιάζει τη Μικρασία και τους πρόσφυγες, τους κοινωνικούς αγώνες του Μεσοπολέμου, τη δικτατορία του Μεταξά, την Αντίσταση και τους συνεργάτες των κατακτητών, τον Εμφύλιο, την εξορία και την επιστροφή των πολιτικών προσφύγων, τις αναμονές και τις απογοητεύσεις, τους νέους πρόσφυγες του τέλους του 20ου αιώνα. Οι σκηνές και τα πρόσωπα, αποτελούν εικονογράφηση ιστορικών στιγμών ως «τύπων». Δοσμένες με τη μέγιστη λιτότητα, παραπέμπουν στα ιστορικά γεγονότα, ιδωμένα και αυτά συνοπτικά, σε μια σχέση επαγγελίας και εκπλήρωσης. Η εκπλήρωση εμπεριέχει και τη διάψευση, ως το αρνητικό της. Ονόματα όπως Ορέστης, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Ελένη, Αλέξανδρος, παίζουν ανάμεσα στην πραγματική και στη νοηματική τους ύπαρξη. Κάθε σκηνή και κάθε πρόσωπο παραπέμπει σε ένα άλλο, ως νοηματική μεταφορά. Στο φινάλε της ταινίας ο Μεγαλέξανδρος (1980), ο μικρός Αλέξανδρος παραπέμπει στην ελπίδα που διαψεύτηκε, αλλά και στην αναγέννηση της ελπίδας. Στην τελευταία σκηνή της Σκόνης του χρόνου (2009), η μικρή Ελένη περπατώντας χορευτικά μέσα από τις Πύλες του Βραδεμβούργου (παραπομπή στην πτώση του Τείχους το 1989 που συμβολίζει την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού) δημιουργεί μια επαγγελία μιας νέας ουτοπίας η οποία παραπέμπει στην γιαγιά Ελένη που κατέληξε πρόσφυγας στην Τασκένδη (άλλος συμβολικός τόπος της υπερορίας μετά τον ελληνικό εμφύλιο) κυνηγώντας την ουτοπία του σοσιαλισμού. Οι σκηνές είναι «τύποι» ιστορικού δράματος το οποίο αναπτύσσεται σε επάλληλους κύκλους όπου ο ένας ανακαλεί τον προηγούμενο και προεικονίζει τον επόμενο. Δεν υπάρχει παιχνίδι, δεν είναι τίποτε τυχαίο, δεν παρεισφρύει κανένα στοιχείο που να μην είναι φορέας του νοήματος των γεγονότων. Η υπόθεση, χρησιμεύει για να υποβαστάζει μια ιστορία που αποτελείται από «συμβολικά σχήματα κατά παράταξη», όπως γράφει ο Auerbach.

Οι ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου είναι μια πολύ καλή εικονογράφηση της «προτύπωσης» η οποία δίνει μια δομή στη σχέση γεγονότων και νοήματος, καθώς επίσης και για το ιστορικό ύφος που ενέπνευσε. Είναι ένα παράδειγμα προφητικής ιστορίας, η οποία παίρνει τη μορφή της ποιητικής ιστορίας. Και ταυτόχρονα, σ’ αυτή την έννοια της «προτύπωσης», δηλαδή στον τύπο της προφητικής ιστορίας, θα πρέπει να αποδοθεί η τεράστια δύναμη που το κινηματογραφικό του έργο απελευθέρωνε. Για το λόγο αυτό είναι κατά τη γνώμη μου δύσκολο να μιλήσει κανείς για την κουλτούρα της μεταπολίτευσης, αλλά και της πορείας από τη δικτατορία έως την Πτώση του Τείχους και το μεταναστευτικό ρεύμα της δεκαετίας του 90, χωρίς τον Αγγελόπουλο. Είναι ένας από τους δημιουργούς της, και ταυτόχρονα ένας από τους κώδικές της. Κρίμα που δεν είδαμε τη ματιά του στην κρίση**. Γιατί ήταν μια ματιά ταυτόχρονα εθνική και παγκόσμια. Το βλέμμα του Αγγελόπουλου δεν κοίταζε μόνο την Ελλάδα και την ιστορία της, αλλά έβλεπε την Ελλάδα μέσα στον κόσμο, μέσα στα μεγάλα διακυβεύματα και στα μεγάλα ερωτήματα του κόσμου, εκείνα τα οποία συγκρότησαν τα μεγάλα διλήμματα του σύγχρονου πολιτισμού. Γι αυτό άλλωστε και ο Αγγελόπουλος είχε μια τεράστια επίδραση παγκοσμίως. Αυτοί που έβλεπαν μέσα από το έργο του την Ελλάδα, διέκριναν στην πορεία της και τη δική τους μοίρα. Αυτή τη σκέψη ας την κρατήσουμε στους δίσεχτους καιρούς μας.

*Εισήγηση στην Ημερίδα για τον Θ. Αγγελόπουλο, Μέγαρο Μουσικής, 31 Μαϊου 2012

**Στα τέλη του 2011, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος ξεκίνησε τα γυρίσματα της ταινίας Η άλλη θάλασσα, που θα αναφερόταν στην ελληνική κρίση. Όμως, το νήμα της ζωής του μεγάλου Έλληνα σκηνοθέτη κόπηκε ανεπάντεχα αργά το βράδυ της 24ης Ιανουαρίου 2012 στο νοσοκομείο Μετροπόλιταν του Νέου Φαλήρου, όπου μεταφέρθηκε με βαριές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις. Τον είχε χτυπήσει μία διερχόμενη μοτοσυκλέτα στον περιφερειακό της Δραπετσώνας, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας.