Του Γιάννη Τοτονίδη
Τον Μάρτιο του 1949 η Αγκάθα Κρίστι δημοσιεύει τη νουβέλα μυστηρίου “Crooked House”, που μεταφράζεται στα ελληνικά “Η σοφίτα με τις αράχνες”, για την οποία δήλωσε αργότερα ότι ήταν μια από τις αγαπημένες της, μαζί με την “Ordeal By Innocence”. Φέτος δείχνει να ’ναι η τιμητική της χρονιά, αφού πριν καιρό το BBC ανακοίνωσε την παραγωγή 7 σειρών μικρού μήκους βασισμένων σε βιβλία της διάσημους συγγραφέας μυστηρίων, ενώ ήδη έχει προβληθεί η ταινία «Murder on the Orient Express» με τον Κένεθ Μπράνα και ετοιμάζεται από τη Fox το «Witness for the Prosecution».
“Η σοφίτα με τις αράχνες” βαφτίζεται «Δέκα Ύποπτοι Για Φόνο» και βρίσκει το δρόμο της για τη μεγάλη οθόνη ως ταινία αστυνομικού μυστηρίου. Η ιστορία μας μεταφέρει στην Αγγλία, κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Ένας πλούσιος και αδίστακτος κροίσος, ο Αριστείδης Λεωνίδης, βρίσκεται νεκρός στο κρεβάτι του κάτω από ύποπτες συνθήκες. Ο ελληνικής καταγωγής (όπως φαίνεται από το όνομα) μετανάστης κατάφερε να δημιουργήσει στην Αγγλία μια τεράστια περιουσία και μια οικογένεια στην οποία συμπεριφερόταν αυταρχικά. Η εγγονή του Σοφία προσλαμβάνει τον νεαρό ιδιωτικό ντετέκτιβ Τσαρλς Χέιγουορντ, ο πατέρας του οποίου ήταν σπουδαίος αστυνομικός των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, προκειμένου να διαλευκάνει το μυστήριο του φόνου.
Όταν καταλαγιάσει ο αχός του Διπόλου
και ο Άνεμος της Θέρμης αφυπνιστεί.
Όταν η αλμύρα από τα μύχια του Ήλιου
γευτεί τη δροσιά του Ονείρου.
Τότε το Προκάρδιο Άλγος θα εξανεμιστεί
στους Ορίζοντες του Ουράνιου Τόξου
Ο ντετέκτιβ Χέιγουορντ, πρώην εραστής της Σοφίας, μετά από πολλούς ενδοιασμούς αποδέχεται την πρόσκλησή της και καταφθάνει στην οικογενειακή έπαυλη ξεκινώντας να ερευνά την υπόθεση. Κατά την πορεία του διαπιστώνει ότι στην έπαυλη συγκατοικούν τρεις γενιές της δυναστείας Λεωνίδη και το μοναδικό κοινό που έχουν (εκτός από την καταγωγή τους) είναι το ότι όλοι αντιπαθούν όλους, ενώ όλοι έχουν προσωπικό κίνητρο και είναι εξίσου ύποπτοι για τη δολοφονία του Έλληνα μεγιστάνα. Σύντομα βρίσκεται αντιμέτωπος με τα ιδιόρρυθμα μέλη της και αντιλαμβάνεται ότι τους είναι αντιπαθής. Όλους εκτός από τη μικρή Τζόσεφιν, η οποία τον συμπαθεί και συνεργάζεται μαζί του.
Ενώ το 2011 ανακοινώθηκε ότι στα σχέδια της παραγωγού εταιρίας βρίσκεται το όνομα του Νιλ Λαμπιούτ, σκηνοθέτη ταινιών ψυχολογικής βίας, όπως «Μεταξύ ανδρών» και το «Σχήμα των πραγμάτων», τελικά το τιμόνι δόθηκε στον Ζιλ Πακέ Μπρενέ του απογοητευτικότατου «Dark Places». Το ίδιο απογοητευτική είναι και αυτή η δουλειά του. Δεν κινεί το παραμικρό ενδιαφέρον στο θεατή, είναι άνευρη, κουραστική και παντελώς αδιάφορη. Οι ηθοποιοί είναι τραγικοί, παρότι είναι αξιόλογου κύρους και αξιόπιστου βεληνεκούς. Ούτε ένας δεν ξεχωρίζει, απόδειξη προφανώς της ανικανότητας του σκηνοθέτη να εισπράξει το καλύτερο από την κλάση τους. Φωτογραφικά επιχειρείται ένα πάντρεμα του παλιού με το νέο μέσα από τη χρήση έντονων χρωμάτων, αναμειγμένων με μια ελαφρά δόση γοτθικής ατμόσφαιρας, επιχειρώντας να φρεσκάρουν καλλιτεχνικά την ιστορία και να παρουσιαστεί ότι ακολουθεί νεωτεριστικούς δρόμους.
Αν περάσουμε στην ίδια τη συγγραφέα που αγαπήθηκε υπερβολικά από τους αναγνώστες της, παρατηρούμε ότι όλες σχεδόν οι ιστορίες της εμπεριέχουν το κλασικό μοτίβο: πάρα πολλά πρόσωπα ως κεντρικοί ήρωες, ένας περίεργος φόνος, ένας ντετέκτιβ (είτε πραγματικός είτε κάποιος που εξαναγκάζεται να τον κάνει), όλοι οι χαρακτήρες φαινομενικά αθώοι, αλλά ταυτόχρονα και όλοι ύποπτοι και ένα διαρκές παιχνίδι μετατόπισης των υποψιών από τον έναν χαρακτήρα στον άλλον, μέχρι την αποκάλυψη του δολοφόνου. Α, και πολύ φλυαρία. Προσωπικά θεωρώ ότι είναι αρκετά κουραστική στις περιγραφές της, ενώ ελάχιστες είναι οι ιστορίες της που ξεχωρίζουν. Λαμπρές εξαιρέσεις αποτελούν ελάχιστες ιστορίες του εμβληματικού Ηρακλή Πουαρό και (επίσης ελάχιστες ιστορίες) της ηλικιωμένης ερασιτέχνιδας ντετέκτιβ Μις Μαρπλ. Το κλασικό παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι, οι ίντριγκες, οι δολοπλοκίες και η προσπάθεια εξαπάτησης του μυαλού με τη μεταφορά των υποψιών του δολοφόνου από το ένα πρόσωπο στο άλλο γίνεται αυτάρεσκος σκοπός. Ειδικά στη συγκεκριμένη ιστορία, όπου το τελικό πρόσωπο που αποκαλύπτεται ως δολοφόνος στερείται στιβαρών (ή έστω σοβαρών) κινήτρων, του αποδίδονται υπέρμετρες φυσικές και πνευματικές ικανότητες, ενώ (για να συνεχίσω την ανάλυση της κριτικής μου) σε αυτό το σημείο θα μου επιτρέψετε να εμβαθύνω σε πιο φιλοσοφικό επίπεδο.
Σύμφωνα λοιπόν με τον ορισμό αιτιότητα είναι η σχέση μεταξύ αιτίου και αιτιατού. Δηλαδή, υπάρχει αιτιώδης συνάφεια δύο καταστάσεων (αιτίας και αποτελέσματος), όταν είναι βέβαιο ότι η δεύτερη κατάσταση προέκυψε εξ αιτίας της πρώτης. Τόσο το αίτιο, όσο και το αιτιατό μπορεί να είναι γεγονότα, δηλαδή μεταβολές που επήλθαν στον αντικειμενικό κόσμο. Για παράδειγμα, το πάτημα ενός διακόπτη είναι το αίτιο και το άναμμα της λάμπας είναι το αιτιατό. Όμως μπορούν (το αίτιο ή/και το αιτιατό) να μην αποτελούν γεγονότα. Για παράδειγμα η διατήρηση του σκότους σε ένα κλειστό δωμάτιο με λάμπα και διακόπτη οφείλεται στο ότι δεν πατήθηκε ο διακόπτης. Υφίσταται αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στη ύπαρξη (και στη διατήρηση) μιας κατάστασης και στην έλλειψη (ή στην παράλειψη) μιας δράσης (ενός γεγονότος ή μιας πράξης). Σημείωση: ένα γεγονός χαρακτηρίζεται ως “πράξη” όταν η μεταβολή που επέρχεται στον αντικειμενικό κόσμο οφείλεται στην ανθρώπινη βούληση. Η αιτιώδης συνάφεια δεν αναφέρεται αποκλειστικά στη σχέση μεταξύ δύο και μόνον γεγονότων ή καταστάσεων, αλλά μπορεί (και συνήθως αυτό συμβαίνει) να αποτελεί μια αιτιακή διαδοχή (μια αλυσίδα) μεταξύ αιτίων και αιτιατών. Βασικό συστατικό της αιτιότητας (της αιτιώδους συνάφειας) είναι η έννοια του χρόνου, δηλαδή της διαδοχής αιτίου και αιτιατού.
Ο Αριστοτέλης είπε: “αίτιον λέγεται όθεν η αρχή της μεταβολής η πρώτη ή της ηρεμήσεως, έτι το τέλος” και διακρίνει τέσσερα αίτια, τα οποία κατά την άποψή του είναι αναγκαία για την παραγωγή οποιουδήποτε αποτελέσματος. Κανένα μεμονωμένο αίτιο από τα τέσσερα δεν επαρκεί, προκειμένου να λάβει χώρα ένα οποιοδήποτε γίγνεσθαι. Από μια ορισμένη άποψη τα τέσσερα αίτια είναι απαντήσεις σε τέσσερα αντίστοιχα ερωτήματα που δημιουργούνται για τις ποικίλες αλλαγές στη φύση. Σύμφωνα με την αριστοτελική διατύπωση πρέπει να παραθέσουμε τα τέσσερα αίτια μιας κίνησης με τους όρους:
- Η ΥΛΗ (ΥΛΙΚΟ ΑΙΤΙΟ)
- η ΜΟΡΦΗ (στον Αριστοτέλη αναφέρεται ως “είδος”, εξ ου και ο όρος ΕΙΔΙΚΟ ΑΙΤΙΟ)
- η ΑΡΧΗ ΚΙΝΗΣΗΣ (ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΑΙΤΙΟ) και
- το ΤΕΛΟΣ (ο ΣΚΟΠΟΣ που στον Αριστοτέλη αναφέρεται ως “τέλος”, εξ ου και ο όρος ΤΕΛΙΚΟ ΑΙΤΙΟ)
Για παράδειγμα. Αν κάνουμε την ερώτηση “από τι είναι φτιαγμένο;” σε έναν ζαχαροπλάστη, η απάντηση που θα πάρουμε, σε σχέση με μία τούρτα, είναι “από αλεύρι γάλα, αυγά και ζάχαρη”. Το είδος των υλικών είναι το “υλικό αίτιο”. Η δεύτερη ερώτηση είναι: “τι είναι αυτό που φτιάχτηκε;”. Η απάντηση είναι προφανής και σχετίζεται με τη ΜΟΡΦΗ του πράγματος. Ο Αριστοτέλης το ονομάζει “ειδικό αίτιο” δεδομένου ότι την έννοια ΜΟΡΦΗ την αναφέρει ως ΕΙΔΟΣ. Η τρίτη ερώτηση είναι: “από ποιον είναι φτιαγμένο;”. Η απάντηση είναι “από τον ζαχαροπλάστη”. Σε κάθε ανάλογη περίπτωση ο δημιουργός είναι το “ποιητικό αίτιο” του προϊόντος. Η τελευταία ερώτηση την οποία θα κάνουμε είναι: “για ποιο σκοπό (στη γλώσσα του Αριστοτέλη ο όρος είναι ΤΕΛΟΣ) απέκτησε μορφή η συγκεκριμένη τούρτα; Ποια ανάγκη επιθυμούσε να ικανοποιήσει ο κατασκευαστής με αυτό το προϊόν;”. Η απάντηση δεν είναι τόσο εύκολη. Από μια άποψη η τούρτα φτιάχτηκε για να προσφέρει γευστική απόλαυση, ενώ από μια άλλη άποψη φτιάχτηκε για να κερδίσει από αυτήν ο ζαχαροπλάστης. Τον τέταρτο παράγοντα ο Αριστοτέλης τον ονομάζει “τελικό αίτιο”.
Αυτά λειτουργούν ή όλα ή μαζί ή εναλλασσόμενα ή με την απουσία τους. Τα τέσσερα ΑΙΤΙΑ αναφέρονται είτε σε καταστάσεις ΕΙΝΑΙ είτε σε διεργασίες κάποιου ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ (όπως η ΚΙΝΗΣΗ).
Συνδεδεμένη αναπόσπαστα με τις τέσσερις ΑΙΤΙΕΣ είναι η επιστημονική ερώτηση που αναζητεί το “ΓΙΑΤΙ;”.
Στη συγκεκριμένη ιστορία (και ταινία) αιτιολογείται με γελοιότητα η συνάφεια αιτίου και αιτιατού. Σα να λέμε (ακολουθώντας το παραπάνω παράδειγμα), ότι το άναμμα της λάμπας επήλθε, επειδή μια πέτρα που πετάχτηκε εκτός δωματίου έπεσε πάνω στο διακόπτη και άναψε τη λάμπα. Και εκείνη τη στιγμή που άναψε η λάμπα, φώτισε το δωμάτιο και το υποψήφιο θύμα πρόλαβε να γλυτώσει από το θύτη. Ως προς το αιτιατό (φόνο) υπάρχει ένα αίτιο (το κίνητρο της δολοφονίας), αλλά η συνάφεια είναι τόσο σχετική όσο σχετικό είναι το ψάρεμα με την κηπουρική!
Ευτυχώς που σταμάτησαν οι βροχές, ανέβηκε η θερμοκρασία και μπορείς πλέον να αντικαταστήσεις το μέχρι πρότινος ζεστό φλιτζάνι τσάι με ένα δυνατό freddo, μήπως και στο τέλος καταφέρεις να παραμείνεις ξύπνιος παρακολουθώντας την ταινία, γιατί διαφορετικά μάλλον θα βυθιζόσουν σε ένα βαθύ ατάραχο ύπνο. Για την ιστορία, ο τίτλος της νουβέλας και κατ’ επέκτασή της ταινίας μας, αναφέρεται σε ένα παιδικό τραγουδάκι με την ονομασία “There was a Crooked Man” της Mother Goose.
Δέκα Ύποπτοι Για Φόνο – Crooked House
Σκηνοθεσία: Ζιλ Πακέ Μπρενέρ
Ηθοποιοί: Γκλεν Κλόουζ, Τέρενς Σταμπ, Μαξ Αϊρονς, Στέφανι Μαρτίνι, Τζούλιαν Σαντ, Τζίλιαν Αντερσον, Κρίστινα Χέντρικς
Διάρκεια: 115΄
* Ο Γιάννης Τοτονίδης από μικρός αρέσκονταν στις εκρήξεις. Για να γλιτώσουν οι γονείς του την ανατίναξη του σπιτιού τους, τον έπεισαν να σπουδάσει Χημικός (απόφοιτος του Α.Π.Θ.). Η “εκρηκτικότητα” του ψυχισμού του τον ώθησε να ασχοληθεί με την 7η Τέχνη. Έγινε μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών (ΕΕΣ), μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Σκηνοθετών (F.E.R.A.), μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Π.Ε.Κ.Κ.) και μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI). Πρόσφατα έγινε και μέλος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Στο παρελθόν υπήρξε Μουσικός Παραγωγός και Επιμελητής Κινηματογραφικών Εκπομπών, καθώς επίσης και Τηλεοπτικός Παρουσιαστής Κινηματογραφικών Εκπομπών. Τελευταία πειραματίζεται με τη μαγειρική και προκαλεί μόνο γαστρονομικές εκρήξεις.