15 Μαρτίου 1943: Ο πρώτος συρμός με προορισμό το Άουσβιτς αναχωρεί από τη Θεσσαλονίκη.
Μάρτιος 2023: 80 χρόνια μετά, το 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης τιμά τη μνήμη της εβραϊκής κοινότητας της πόλης, που ξεκληρίστηκε στη διάρκεια του Β’΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μέσα από ένα αφιέρωμα.
Φέρνοντας στο προσκήνιο επώδυνες μαρτυρίες και σοκαριστικά ντοκουμέντα, οι ταινίες του αφιερώματος «Adio querida*: Από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς – 80 χρόνια» ρίχνουν φως σε μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας. Το ανεπούλωτο οικουμενικό τραύμα λειτουργεί ως υπενθύμιση και προειδοποίηση για το μέλλον.
Η πιο συνταρακτική καταγραφή της φρίκης του Ολοκαυτώματος, το Shoah (1985) του Κλοντ Λανζμάν, το οποίο από πολλούς θεωρητικούς του κινηματογράφου έχει ψηφιστεί ως το καλύτερο ντοκιμαντέρ όλων των εποχών, θα προβληθεί στο πλαίσιο του αφιερώματος. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό οδοιπορικό διάρκειας 566 λεπτών, το οποίο θα προβληθεί στην πλήρη του εκδοχή. Ο Λανζμάν εργάστηκε ασταμάτητα για 11 ολόκληρα χρόνια, παίρνοντας συνεντεύξεις από δεσμοφύλακες, μάρτυρες και ναζιστές και εξερεύνησε σε βάθος τον ιστορικό, ανθρωπολογικό και πολιτισμικό αντίκτυπο του Ολοκαυτώματος. Ένα αληθινό κινηματογραφικό επίτευγμα, το Shoah διασφαλίζει ότι το Ολοκαύτωμα δεν θα περιπέσει ποτέ στην ιστορική λήθη ή στη δικαιολογία της άγνοιας.
Στη σκηνή του Ολύμπιον θα σμίξουν η δύναμη της μουσικής και η μαγεία της κινηματογραφικής εικόνας. Το The Golem (1920) αποτελεί μια αλληγορία για την τραγική μοίρα που σύντομα θα έβρισκε τους Εβραίους και είναι από τις πρώτες ταινίες που έθιξαν ζητήματα αντισημιτισμού. Σε σκηνοθεσία των Πολ Βέγκενερ και Καρλ Μπέζε, η εμβληματική ταινία τρόμου των απαρχών του γερμανικού εξπρεσιονισμού, άνοιξε τον δρόμο για κλασικά αριστουργήματα όπως το Νοσφεράτου και το Μετρόπολις. Η ταινία αντλεί την έμπνευσή της από έναν μεσαιωνικό εβραϊκό μύθο και σήμερα, πέρα από την ιστορική της αξία, αναγνωρίζεται ως ένα cult science fiction διαμάντι. Ο σκηνοθέτης και μουσικός Γιάννης Βεσλεμές έγραψε ειδικά για την εκδήλωση πρωτότυπη μουσική, η οποία θα συνοδεύσει ζωντανά την προβολή της ταινίας.
Το ντοκιμαντέρ Heroes of Salonika / Ήρωες της Θεσσαλονίκης (2021) του Τομ Μπαρκάι επικεντρώνεται στη φρίκη της καθημερινής ζωής μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έξι Θεσσαλονικείς Εβραίοι, επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, οι περισσότεροι από τους οποίους ζουν στο Ισραήλ, μάς περιγράφουν με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τα βασανιστήρια, τις μεθόδους εξόντωσης, τις αρρώστιες, την πείνα, τα πειράματα που υπέστησαν. Είναι από τις σπάνιες φορές που νιώθουμε τόσο βαθιά την ωμότητα του ναζισμού και την έκταση του εγκλήματος.
Στο Salonique, ville du silence / Θεσσαλονίκη, πόλη της σιωπής (2006) ο γεννημένος στη Θεσσαλονίκη Μορίς Αμαραζί καταθέτει φόρο τιμής στο ένδοξο πολυπολιτισμικό παρελθόν της πόλης, της επονομαζόμενης «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», το οποίο ήρθε σε σύγκρουση με το αφήγημα της ενιαίας εθνικής ταυτότητας που επικράτησε μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Συνδυάζοντας εικόνες από τη σύγχρονη πόλη με μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος, αυτή η νοσταλγική παλιννόστηση επιχειρεί να σπάσει το πέπλο της επίσημης σιωπής για την τραγική μοίρα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.
Στο ντοκιμαντέρ Φιλιά εις τα παιδιά (2011) του Βασίλη Λουλέ, πέντε ηλικιωμένοι Έλληνες Εβραίοι αφηγούνται στην κάμερα τις τρομακτικές εμπειρίες που βίωσαν στην κατεχόμενη Ελλάδα, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέσα από τις λέξεις και τις διηγήσεις ανθρώπων που γνώρισαν τη φρίκη από κοντά, γινόμαστε κι εμείς συμμέτοχοι σε μια τραγωδία που δεν θα πάψει ποτέ να αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Το ντοκιμαντέρ Εκτός ιστορίας (2012) της Φωφώς Τερζίδου ανατρέχει τόσο στην πλούσια ιστορία της πολυπληθούς και ακμάζουσας εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης όσο και στη λιγότερο προβεβλημένη διαδρομή της εβραϊκής κοινότητας της Κατερίνης. Μέσα από μαρτυρίες, τεκμήρια και αναλύσεις ιστορικών, η ταινία πραγματεύεται το πάντα επίκαιρο ζήτημα της επίσημης ιστορικής μνήμης, εξερευνώντας τα καταστροφικά στερεότυπα που εξακολουθούν μέχρι και σήμερα να γεννούν προκαταλήψεις και να συντηρούν την αποσιώπηση των πιο απάνθρωπων εγκλημάτων.
*Adio querida (ή adio kerida): Ένα παραδοσιακό τραγούδι αγάπης, σεφαραδίτικο, γραμμένο στα ladino, μιλά για τον αποχωρισμό, τον έρωτα, τον θάνατο. Στον χώρο του αστικού θρύλου της εβραϊκής κοινότητας λέγεται πως το «Αντίο αγαπημένη» τραγουδούσαν οι Εβραίοι λίγο πριν μπουν στα τρένα που θα τους οδηγούσαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
*Η φωτογραφία του θέματος προέρχεται από το ντοκιμαντέρ Φιλιά εις τα παιδιά (2011)