Του Γιάννη Τοτονίδη*
Το 1911 ο Ελβετός ψυχίατρος Όιγκεν Μπλόιλερ χρησιμοποίησε τον όρο “αυτισμός”, για να χαρακτηρίσει κάποια άτομα με σχιζοφρένεια που είχαν χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Ετυμολογικά ο όρος προέρχεται από την ελληνική λέξη “εαυτός” και υποδηλώνει την απομόνωση ενός ατόμου στον εαυτό του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1940 δύο άλλοι ψυχίατροι, οι Αυστριακοί Λέο Κάνερ και ο Χανς Άσπεργκερ, περιέγραψαν περιπτώσεις παιδιών που παρουσίαζαν ελλείμματα στην κοινωνική ανάπτυξη, ιδιόμορφη γλωσσική ανάπτυξη και περιορισμένα στερεότυπα ενδιαφέροντα.
Ο Κάνερ θεωρεί τον αυτισμό μια εγγενή διαταραχή του συναισθήματος, στην οποία εμποδίζεται ή δυσκολεύεται η ανάπτυξη ορισμένων ψυχολογικών δεξιοτήτων που σχετίζονται με την κοινωνική συναλλαγή, την αμοιβαιότητα, την επικοινωνία και την οργάνωση πρόσφορης και σκόπιμης δραστηριότητας.
Ο Άσπεργκερ στην πρακτική του το 1944 μελέτησε και περιέγραψε παιδιά με μειωμένες ικανότητες ενσυναίσθησης και λεκτικής επικοινωνίας με τους συνομηλίκους τους, τα οποία παράλληλα ήταν σωματικά αδέξια.
Κοίτα μέσα σου.
Είσαι κάτι περισσότερο
από αυτό που έχεις γίνει.
Πρέπει να πάρεις τη θέση σου
στον κύκλο της ζωής
Ως Σύνδρομο Άσπεργκερ ορίστηκε μια διαταραχή του φάσματος του αυτισμού (ASD) ή διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή (ΔΑΔ) που χαρακτηρίζεται από σημαντικές δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση και στη λεκτική επικοινωνία, ενώ παράλληλα εκδηλώνεται με περιορισμένες και επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές και ενδιαφέροντα.
Από το Σύνδρομο Άσπεργκερ, επιστήμονες ερευνητές διατείνονται ότι έπασχαν πολλές επιφανείς προσωπικότητες. Η λίστα των “ασθενών” περιλαμβάνει αρκετούς: Σωκράτης, Κάρολος Δαρβίνος, Ισαάκ Νεύτωνας, Άντι Ουόρχολ και Ουίλιαμ Γέιτς. Το τυπικό για τα άτομα με αυτήν τη διαταραχή είναι ότι δε μπορούν να ενταχθούν, είναι παράξενοι, εκκεντρικοί, έχουν δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και έχουν εμμονή με περίπλοκα θέματα, όπως τη μουσική ή τα μαθηματικά. Η νοημοσύνη και οι λεκτικές τους ικανότητες, όμως, συχνά είναι άνω του μετρίου. Η διασημότητα και τα επιτεύγματα αυτών των επιφανών “ασθενών” σαφώς προσφέρουν ελπίδα στα άτομα που εκδηλώνουν αυτιστικές διαταραχές.
Ο κινηματογράφος δεν έμεινε αδιάφορος σε αυτήν τη σύνθετη νευροβιολογική διαταραχή. Η σχέση του αυτισμού και του κινηματογράφου για τους περισσότερους ίσως αποτυπώνεται στις ταινίες «Rain Man», «What`s Eating Gilbert Grape?», «Extremely Loud and Incredibly Close», «The Accountant». Λιγότεροι θα γνωρίζουν τις «Mercury Rising», «Ben X», «Snow Cake», «Adam», «Molly», ενώ ακόμη λιγότεροι τις «The Black Balloon», «Temple Grandin», «My Name Is Khan», «Ocean Heaven», «The Story of Luke», «Mozart and Τhe Whale», «The Boy Inside», «Mary and Max», «The Sunshine Boy», «Please Stand By», «Elle s’appelle Sabine». Κάποιες από αυτές τις ταινίες είναι πραγματικά διαμάντια και αξίζει τον κόπο να ψάξετε για να τις δείτε.
Το υποψήφιο για Όσκαρ «Life Animated» του βραβευμένου με Όσκαρ, Ρότζερ Ρος Γουίλιαμς, προστίθεται σε αυτόν τον βραχύ κατάλογο έχοντας διττή σχέση με τον κινηματογράφο. Αφενός επειδή είναι μια ταινία με θέμα τον αυτισμό, αφετέρου επειδή μέσα από την αληθινή ιστορία της αναδεικνύεται ο θετικός αντίκτυπος των κινουμένων σχεδίων στα παιδιά με σύνδρομο Άσπεργκερ.
Σε ηλικία τριών ετών ο Όουεν Σασκάιντ, κεντρικός χαρακτήρας αυτού του ντοκιμαντέρ, “χάθηκε ξαφνικά μέσα στον εαυτό του, ήταν λες και ψάχναμε να βρούμε ποιος τον είχε απαγάγει”, όπως διηγείται ο πατέρας του, βραβευμένος δημοσιογράφος με Πούλιτζερ, Ρον Σασκάιντ και συγγραφέας του βιβλίου «Life Animated: A Story of Sidekicks, Heroes and Autism». Οι γονείς πανικοβάλλονται, ανατρέχουν σε γιατρούς και η τελική διάγνωση των εξειδικευμένων επιστημόνων παραπέμπει στον αυτισμό. Ο Όουεν έχασε σταδιακά την επαφή με τους ανθρώπους γύρω του από την παιδική του ηλικία. Η μοναδική μεγάλη αγάπη του, ο συνδετικός κρίκος της οικογένειας μαζί του, η σταθερή “εμμονή” του, το μοναδικό πράγμα που τον κρατούσε ήρεμο και ευτυχισμένο ήταν οι ταινίες κινουμένων σχεδίων της Ντίσνεϊ. Γι’ αυτό, οι γονείς του φρόντισαν να περιβάλλεται από κουκλάκια, αφίσες ηρώων του Ντίσνεϊ και του αγόραζαν όλες τις ταινίες της εταιρίας.
Κάποια στιγμή ανακάλυψαν ότι ο μικρός, παρόλο που δε μιλούσε, απομνημόνευε όλους τους διαλόγους από τις κλασικές ταινίες της Ντίσνεϊ, ότι αντιλαμβανόταν τις στιγμές της ζωής του μέσα από αυτούς και με τη βοήθεια τους άρχισε να επικοινωνεί με τον υπόλοιπο κόσμο. Ο Σίμπα, ο Mόγλης, ο Πίτερ Παν, η Άριελ, ο Τζαφάρ και πολλοί άλλοι αγαπημένοι ήρωες του δάνεισαν τους διαλόγους τους, δυνάμωσαν τη φωνή του και γεφύρωσαν την απόσταση τόσων ετών. Οι γονείς επιβράβευσαν αυτήν την “εμμονή” και διαπίστωσαν ότι τους άνοιξε διάπλατα η πόρτα Επικοινωνίας. Ξεκίνησαν αποστολή διάσωσης, μπήκαν στα άδυτα της φυλακής του αυτισμού, βρήκαν επαφή μαζί του και τον τράβηξαν προς το δικό μας κόσμο. Άνοιξαν ένα παράθυρο από το οποίο άναψε ένα δυνατό φως.
Παράλληλα, ο Όουεν εξηγεί τι συμβαίνει μέσα στο μυαλό ενός αυτιστικού και πώς αντιλαμβάνεται ο ίδιος τον κόσμο. Περιγράφει τα συναισθήματά του και βλέπουμε τον τρόπο που διαχειρίζεται διάφορες κρίσεις σε μια πολύ σημαντική χρονιά της ζωής του. Είναι η στιγμή που πρόκειται να αποφοιτήσει από το κολεγιακό πρόγραμμα για αυτιστικούς, να ζήσει μόνος του, μακριά από τους δικούς του, να εξερευνήσει τον Άγνωστο κόσμο και να βιώσει την ερωτική του σχέση. Σε όλα αυτά, οι ταινίες της Ντίσνεϊ αποτέλεσαν οδηγό συμπεριφοράς και τον βοήθησαν να βρει τη θέση του στον κόσμο: κατά τη μετακόμιση βρήκε ανακούφιση στον «Ντάμπο», την πρώτη νύχτα μοναξιάς στον «Μπάμπι», στα προβλήματα με την κοπέλα του Έμιλι στην «Πεντάμορφη και το Τέρας».
Το αξιοσημείωτο, όμως, είναι ότι οι αγαπημένοι ήρωές του είναι οι δευτερεύοντες χαρακτήρες, αυτοί που συντροφεύουν και βοηθούν τους βασικούς ήρωες για να βρουν το δρόμο τους. Γίνονται λοιπόν και δικοί του συμβουλάτορες, ενθαρρύνοντάς τον να συναντήσει το πεπρωμένο του. Μέσα από όλες τις ταινίες διαπιστώνει ότι κανένας σύντροφος δε μένει πίσω. Επηρεασμένος από τη συντροφικότητά τους εμπνέεται και γράφει τη δική του ιστορία, μόνο με συντρόφους πρωταγωνιστών, με τίτλο “Η Χώρα των Χαμένων Συντρόφων”. Ο Όουεν επιτυγχάνει στη ζωή του δύο σημαντικά πράγματα: αφενός να είναι ο κεντρικός ομιλητής σε ένα συνέδριο στο Παρίσι με θέμα τον αυτισμό και αφετέρου να εργαστεί σε έναν πολυκινηματογράφο, στο χώρο που αγαπά τόσο πολύ.
Συγκινητικό ντοκιμαντέρ που δανείζεται πλούσιο animation αρχειακό υλικό από τον Ντισνεϊκό κόσμο και υπέροχα κινούμενα σχέδια προς υποστήριξη της ιστορίας του Όουεν “Η Χώρα των Χαμένων Συντρόφων”, αλλά και βιντεοσκοπημένες προσωπικές στιγμές της οικογένειας, χάρη στο καταπληκτικό μοντάζ του Ντέιβιντ Τιγκ. Στο Φεστιβάλ του Σάντανς απέσπασε το Βραβείο Σκηνοθεσίας και προκάλεσε έντονα συναισθήματα, όπου και αν προβλήθηκε. Ξεχώρισε για τη βαθιά ανθρώπινη ιστορία του, την αφηγηματική του ιδιαιτερότητα, τη δύναμη που αναβλύζει η οικογένεια, τη δημιουργική φαντασία και -περισσότερο από όλα- για τη δύναμη που αναδύει η μαγεία του σινεμά.
Το ντοκιμαντέρ διαθέτει ισχυρή δύναμη και μας αποκαλύπτει δρόμους άγνωστους για τους περισσότερους από εμάς. Αποδεικνύει ότι πρέπει να αποδεχόμαστε, να ανεχόμαστε και να είμαστε υπομονετικοί με τους “εκκεντρικούς”. Μας θυμίζει πως πρέπει πάντοτε να έχουμε υπόψη μας ότι οτιδήποτε είναι “αλλιώτικο” από εμάς, δεν προϋποθέτει πως είναι και απαραίτητα εχθρικό. Μπορεί απλά να είναι διαφορετικό! Σίγουρα πάντως όχι μια αναπηρία που πρέπει να αντιμετωπιστεί ή να θεραπευτεί.
Αυτή η ταινία δεν τελειώνει, όπως οι περισσότερες ταινίες. Ο Κουασιμόδος δεν κερδίζει το κορίτσι, αλλά καταφέρνει να γίνει μέλος της Κοινωνίας μετά από ένα μακρινό και δύσκολο ταξίδι. Δεν είναι πια απόβλητος. Είναι δυνατός και γενναίος. Έτοιμος για ένα Μέλλον φωτεινό και θαυμαστό.
Ζωή σαν κινούμενο σχέδιο (Life, Animated, 2016)
Σκηνοθεσία: Ρότζερ Ρος Γουίλιαμς
Ηθοποιοί: Τζόναθαν Φρίμαν, Γκίλμπερτ Γκότφριντ
Διάρκεια: 92΄
Στη φωτογραφία του θέματος απεικονίζεται ο Όουεν Σασκάιντ
* Ο Γιάννης Τοτονίδης από μικρός αρέσκονταν στις εκρήξεις. Για να γλιτώσουν οι γονείς του την ανατίναξη του σπιτιού τους, τον έπεισαν να σπουδάσει Χημικός (απόφοιτος του Α.Π.Θ.). Η “εκρηκτικότητα” του ψυχισμού του τον ώθησε να ασχοληθεί με την 7η Τέχνη. Έγινε μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών (ΕΕΣ), μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Σκηνοθετών (F.E.R.A.), μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Π.Ε.Κ.Κ.) και μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI). Πρόσφατα (σχετικά) έγινε και μέλος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Στο παρελθόν υπήρξε Μουσικός Παραγωγός και Επιμελητής Κινηματογραφικών Εκπομπών, καθώς επίσης και Τηλεοπτικός Παρουσιαστής Κινηματογραφικών Εκπομπών. Τελευταία πειραματίζεται με τη μαγειρική και προκαλεί μόνο γαστρονομικές εκρήξεις.