Γράφει ο Δημήτρης Αλέτρας
Στις 4 Απριλίου του 1932 γεννιέται ο Αντρέι Ταρκόφσκι, ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου. Έως το θάνατό του το 1986, σε ηλικία 54 ετών, κι έχοντας ολοκληρώσει μόλις 7 μεγάλου μήκους ταινίες, άφησε το στίγμα του στο μέσο και ειδικότερα ως προς τις δυνατότητες που εκείνο παρέχει στο δημιουργό του.
Η συνεισφορά του εντοπίζεται ιδιαιτερα στην άποψη του για την κινηματογραφική δημιουργία ως “σμίλεμα του χρόνου”, όπως την αποκαλούσε χαρακτηριστικά. Θεωρεί ότι με τον ίδιο τρόπο που το ακατέργαστο μάρμαρο είναι η πρώτη ύλη ενός γλύπτη, το οποίο εκείνος επεξεργάζεται και του δίνει σχήμα όπως υποδεικνύει ο σκοπός του, αντίστοιχα για ένα σκηνοθέτη πρώτη ύλη είναι ο χρόνος. Έτσι ο Ταρκόφσκι, όπως και οι σκηνοθέτες-πρότυπά του (Ντοβζένκο, Μπρεσόν, Μπέργκμαν, Μιζογκούτσι ήταν κάποιοι από εκείνους) έρχεται σε ρήξη με τη θεώρηση του Αϊζενστάιν για το μοντάζ ως βασικό μέσο παραγωγής ιδεών μέσω της σύνδεσης των πλάνων. Απομακρύνεται από τη σοβιετική παράδοση και εστιάζει στη διαμόρφωση του ρυθμού της ταινίας στο εσωτερικό του κάθε πλάνου ξεχωριστά. Θεωρεί ότι ο κινηματογράφος, όπως και η μουσική, είναι άμεση μορφή τέχνης, σε αντίθεση με τη λογοτεχνία, που εκφράζεται μέσα από λέξεις και σύμβολα. Η φύση της κινηματογραφικής εικόνας είναι κατά τον Ταρκόφσκι συγκινησιακή, ώστε το κάδρο δεν είναι δυνατό να περιορίζεται στην έκφραση ενος συμβόλου ή συγκεκριμένου λεκτικού “μηνύματος”. Έτσι, ενώ μια λέξη εκφράζει ένα σαφές νόημα, το περιεχόμενο της ταινίας εντοπίζεται στο σύνολο της, κι όχι σε μεμονωμένα πλάνα. Απόρροια των παραπάνω είναι το στυλ με το οποίο τείνει να συνδέεται ο Ταρκόφσκι πλέον, δηλαδή οργανικές σκηνές μεγάλης διάρκειας.
Στην 90ή επέτειο της γέννησης του Ταρκόφσκι, κάνουμε μια αναδρομή στις 7 αριστουργηματικές ταινίες του:
- Σολάρις (1972)
Ο ψυχολόγος Κρις Κέλβιν μεταβαίνει σ’ ένα διαστημικό σταθμό που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη Σολάρις, ώστε να ερευνήσει αναφορές του πληρώματος για την εμφάνιση μυστήριων και ανεξήγητων φαινομένων και να ανακαλύψει το λόγο για τον οποίο έχουν περιέλθει σε βαθιά συναισθηματική κρίση.
Με την υπόθεση βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Στανισλαβ Λεμ, ο σκηνοθέτης πειραματίζεται με στοιχεία της φόρμας της επιστημονικής φαντασίας, επιχειρώντας να προσδώσει έντονο συναισθηματικό βάθος στους χαρακτήρες. Ως αποτέλεσμα, η ταινία διαφέρει από ένα σύνηθες sci-fi θέαμα, καθώς ο Ωκεανός του Σολάρις αποκτά μια υπερφυσική διάσταση και τονίζει ότι ο άνθρωπος, ακόμα και στο αχανές διάστημα, κουβαλάει μαζί του τα πάθη του, τη λύπη και τις ενοχές του.
- Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν (1962)
Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο 12χρονος Ιβάν, έχοντας χάσει την οικογένειά του, κατατάσσεται στο στρατό κι αναλαμβάνει αποστολές ως ανιχνευτής.
Ήδη στο βραβευμένο κινηματογραφικό του ντεμπούτο, είναι εμφανή σε πρώιμη μορφή τα χαρακτηριστικά που θα διέκριναν κάθε επόμενη ταινία του Ταρκόφσκι. Συγκεκριμένα, ο σκηνοθέτης ασχολήθηκε με τη φύση της ανάμνησης και του ονείρου, αλλά και το πώς μπορούν να αποδοθούν στην κινηματογραφική εικόνα. Η σύνδεση των πλάνων οργανώνεται με ποιητική λογική, βασισμένη στις πραγματικές εντυπώσεις του ίδιου του Ταρκόφσκι, όταν βίωσε τον πόλεμο σε παρόμοια ηλικία με τον μικρό Ιβάν. Η ταινία, απεικονίζοντας την ωμότητα του πολέμου από τα μάτια του Ιβάν, εξακολουθεί να θεωρείται από τα σημαντικότερα αντιπολεμικά αριστουργήματα.
- Αντρέι Ρουμπλιόφ (1966)
Η ζωή του μεγάλου αγιογράφου Αντρέι Ρουμπλιόφ παρουσιάζεται σε έξι κεφάλαια, μέσα στη ταραχώδη περίοδο της ρωσικής ιστορίας του 15ου αιώνα.
Έχοντας ως αφετηρία τα έργα του Ρουμπλιόφ, ο Ταρκόφσκι αποφεύγει να γυρίσει μια συμβατική αυτοβιογραφία, αλλά αναπτύσσει σε μια ακολουθία επεισοδίων τις απόψεις του για τη φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Συγκεκριμένα, κάθε έργο τέχνης οφείλει να εκφράζει την αλήθεια του δημιουργού του, που με τη σειρά της αποκτάται μόνο μέσω των βιωμάτων του. Παρά την πνευματική ανατροφή του από μικρή ηλικία, ο Ρουμπλιόφ ήταν σε θέση να ολοκληρωθεί σαν δημιουργός, να εκφράσει τη δική του αλήθεια στην τέχνη του μόνο αφότου υπήρξε τριβή του με τον πραγματικό κόσμο.
- Στάλκερ (1979)
Σ’ ένα μετα-αποκαλυπτικό τοπίο, ένας οδηγός μεταφέρει έναν Καθηγητή κι ένα Συγγραφέα στη Ζώνη, μια περιοχή με υπερφυσικές ιδιότητες που θα πραγματοποιήσει την πιο κρυφή τους επιθυμία.
Ο Ταρκόφσκι επιστρέφει στην επιστημονική φαντασία, αυτή τη φορά με αφετηρία το μυθιστόρημα “Roadside Picnic” των αδερφών Στρουγκάτσκι. Η ταινία μπορεί να χαρακτηριστεί και ως road movie, όπου κυριαρχούν οι μεγάλοι διάλογοι που χαρακτηρίζουν και τη Ρωσική λογοτεχνία. Η απώλεια της ισορροπίας ανάμεσα στο υλικό και το πνευματικό αποτελεί πυρήνα της παρατήρησης των απόψεων των πρωταγωνιστών. Φτάνοντας στην είσοδο του Δωματίου που θα πραγματοποιήσει τη βαθύτερη επιθυμία τους, αντιλαμβάνονται το πόσο ατελή και γεμάτα σφάλματα όντα είναι. Τρομάζουν να κοιτάξουν μέσα τους και να μάθουν τελικά κι οι ίδιοι τι είναι αυτό που επιθυμούν περισσότερο, και τι αυτό θα σήμαινε για τον εαυτό τους. Στα χαρακτηριστικά τελευταία λεπτά της ταινίας, αναδεικνύεται η δύναμη της προσωπικότητας της συζύγου του Στάλκερ. Όταν η πίστη του κλονίζεται, η δική της αφοσίωση σε εκείνον και το άρρωστο παιδί τους είναι η πηγή ενός “θαύματος” σ’ έναν κόσμο ηθικού ξεπεσμού.
- Η Θυσία (1986)
Την ημέρα των γενεθλίων του και στα πρόθυρα του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένας άνδρας απευθύνεται στο Θεό και αντιλαμβάνεται ότι μόνο θυσιάζοντας ό,τι τού είναι πολυτιμότερο, είναι δυνατό να αποτρέψει τον επερχόμενο αφανισμό.
Το κύκνειο άσμα του σκηνοθέτη γυρίστηκε στη Σουηδία έχοντας τον Σβεν Νίκβιστ σαν διευθυντή φωτογραφίας, αλλά και πολλούς άλλους σταθερούς συνεργάτες του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν στην παραγωγή. Έχοντας έντονη δραματουργική υπόσταση και σαφή τήρηση των Αριστοτελειακών ενοτήτων, η ταινία είναι η υπέρτατη δήλωση του σκηνοθέτη. Απεικονίζει ένα χαρακτήρα, ο οποίος εξυψώνεται στο μέγιστο βαθμό πάνω από την ύλη με το να απαρνιέται τον κόσμο του για να σώσει την ανθρωπότητα.
- Νοσταλγία (1983)
Ο Ρώσος ποιητής Αντρέι Γκόρτσακοφ, με τη συνοδεία της γοητευτικής νεαρής μεταφράστριας Ευγενία, ταξιδεύει στην Ιταλία μελετώντας τη ζωή ενός Ρώσου συνθέτη του 18ου αιώνα.
Στην πρώτη εκτός Ρωσίας ταινία του, ο Ταρκόφσκι θέτει τη δική του αυτοεξορία από την πατρίδα του ως κορμό της αποδραματοποιημένης αφήγησής του. Ο πρωταγωνιστής αδυνατεί να συμβιβάσει την ανάγκη του για καλλιτεχνική ελευθερία στην έκφραση της τέχνης του με την αδυναμία του να υπάρξει σαν ολοκληρωμένος άνθρωπος εκτός της πατρίδας του. Παράλληλα, ο “τρελός” Ντομένικο τού κεντρίζει το ενδιαφέρον με τις ιδέες του για την πνευματική πτώση του ανθρώπου στον σύγχρονο πολιτισμό. Η απόσταση του Γκόρτσακοφ από τους δικούς του ανθρώπους και η παρατήρηση της πνευματικής πτώσης του ανθρώπου γίνονται όλο και πιο ασφυκτικές, οδηγώντας σε τραγική κατάληξη..
- Καθρέφτης (1974)
Ένας ετοιμοθάνατος ανακαλεί στις αναμνήσεις και τα όνειρά του σημαντικές στιγμές της ζωής του, οι οποίες αντιπαραβάλλονται με γεγονότα της ιστορίας του Ρωσικού έθνους του 20ου αιώνα.
Η πιο προσωπική και πιο ποιητική ταινία του Ταρκόφσκι, χαρακτηρίζεται από έντονα μη-γραμμική αφήγηση. Οι σκηνές διαδέχονται πραγματικά αποσπάσματα ειδήσεων, συνθέτοντας ένα κινηματογραφικό ποίημα, μέρη του οποίου αποτελούν επίσης η ζωγραφική του Μπρέγκελ, η ποίηση του Αρσένι Ταρκόφσκι και η μουσική του Μπαχ. Ο Καθρέφτης θεωρεί τη μοίρα των ανθρώπων άρρηκτα δεμένη με την πατρίδα τους, καθώς τα προσωπικά βιώματα του -εκτός κάδρου- πρωταγωνιστή μοιάζουν να αντανακλούν όλο το έθνος.