Γράφει η Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου, Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος
Το πολύ καλό φετινό 4ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ «WIFT GR 50/50 ΙΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ», που διεξήχθη online ανάμεσα στις 25 και 29 Νοέμβρη, μας χάρισε ματιές, μεταξύ άλλων, σε ποικίλους τόπους της βίας μουσουλμάνων γυναικών.*
Το Άκουσε/Listen (πρωτότυπος τίτλος Kuuntele) είναι μία μικρού μήκους ταινία μυθοπλασίας, που είχε ήδη βραβευτεί το 2015 από την Ευρωπαϊκή Ακαδημία Κινηματογράφου.** Ξεχωρίζει για το ευρηματικό σενάριο που συμπυκνώνει σε 13 λεπτά ένα επεισόδιο από τη ζωή μιας γυναίκας, αραβικής καταγωγής, μετανάστριας στη Δανία. Η πλοκή διαδραματίζεται σε ένα αστυνομικό τμήμα της Κοπεγχάγης, κατά το μεγαλύτερο μέρος μέσα σε μια σκοτεινή, σχεδόν κλειστοφοβική αίθουσα, όπου οι υπάλληλοι δέχονται τη γυναίκα που έχει προσέλθει εκεί, με τη συνοδεία μιας μεταφράστριας.
Η γυναίκα που καταγγέλλει φορά μπούρκα, το πρόσωπο της δε φαίνεται ποτέ στη διάρκεια της ταινίας. Η γυναίκα που μεταφράζει φορά μαντίλα, και το πρόσωπό της που φαίνεται, είναι ανέκφραστο και ψυχρό, όπως και των δύο αστυνομικών υπαλλήλων. Οι πρωταγωνιστές μιλούν, συνδιαλέγονται, με τον παράδοξο τρόπο μιας ασυνάρτητης επικοινωνίας. Την αφηγηματική πλοκή εξυπηρετούν οι γρήγοροι νευρώδεις διάλογοι μεταξύ τους, που κορυφώνουν το αδιέξοδο της ασυνεννοησίας.
Η ξένη γυναίκα καταγγέλλει την άγρια κακοποίησή της από τον άντρα της και ζητά βοήθεια. Απεγνωσμένα ισχυρίζεται ότι, αν επιστρέψει σπίτι, αυτή τη φορά θα σκοτώσει και την ίδια και το γιο τους. Η μεταφράστρια, όμως, παραλλάσσει τα λόγια τής καταγγέλλουσας, τα διαστρεβλώνει για την ακρίβεια, και αποδίδει μια δική της εκδοχή για το λόγο που έχει έρθει στο αστυνομικό τμήμα, επεμβαίνοντας καταλυτικά στην έκβαση του αγώνα επικοινωνίας.
Παριστάνοντας το ρόλο μιας διαπολιτισμικής διαμεσολαβήτριας, που γνωρίζει εκ των έσω τις θρησκευτικές και άλλες πολιτισμικές αντιλήψεις του “δικού” τους κόσμου (τον οποίο μοιράζονται οι δύο αραβικής καταγωγής γυναίκες), ασκεί με τη σειρά της μια συμβολική βία στη γυναίκα που έχει προσφύγει αναζητώντας προστασία: τη συμβουλεύει στα αραβικά που οι υπάλληλοι δεν γνωρίζουν, να προσευχηθεί στον Αλλάχ και να καταφύγει στον ιμάμη για την επίλυση του προβλήματος, προειδοποιώντας την για την απειλή οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση να οδηγήσει όλη της την οικογένεια στην απέλαση.
Παράλληλα, όμως, με τη σκηνή μέσα στην αίθουσα, διαδραματίζεται και έξω από αυτήν δράση. Ο έφηβος γιος της ξένης περιμένει μόνος στο διάδρομο και, ενώ η ώρα περνά, ειδοποιεί τηλεφωνικά τον πατέρα του και του λέει πού είναι, προδίδοντας άθελά του την πράξη της μητέρας του. Ενώ η ένταση κορυφώνεται μέσα στην αίθουσα, η τελευταία τον φωνάζει να παρέμβει και να μεταφράσει ορθά, καθώς ο νεαρός γνωρίζει δανέζικα. Όμως ούτε κι αυτός θα βοηθήσει, συνεχίζοντας το παιχνίδι της συγκάλυψης. Κάπου εκεί τελειώνουν όλα, ο πατέρας/σύζυγος έρχεται να τους πάρει από το αστυνομικό τμήμα, και ο κύκλος της βίας προφανώς συνεχίζεται.
Το Άκουσε είναι ένα δυνατό και ευφυές φιλμ γύρω από την κατάσταση εγκλωβισμού της μουσουλμάνας γυναίκας μετανάστριας μέσα σε δομές κυριαρχίας, τόσο σύνθετης και δομικά καθιερωμένης, που η διαιώνιση τής βίας είναι μία νομοτέλεια. Η πρωταγωνίστρια είναι μια γυναίκα κυριολεκτικά κρυμμένη μες την μπούρκα, μεταφορικά ανύπαρκτη ως πρόσωπο. Η ταινία, χωρίς να έχει καταγγελτικό ύφος, θέτει τολμηρά ζητήματα με την έκκληση να “ακουστούν”. Ο τίτλος “Άκουσε” είναι μια αναφορά στη “φωνή” τού προσώπου τής βίας που δεν μπορεί να αρθρωθεί.
Αφήνει, επίσης, ανοιχτό, κατά τη γνώμη μου, το τρομερά επίκαιρο ζήτημα της πολιτισμικής διαφοράς και τής διαχείρισής της, ανάμεσα σε κράτος και κοινότητες μεταναστών μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο. Αγγίζει μια κρίσιμη ιεραρχική δομή, την έμφυλη, που διαπλέκεται με πολιτισμικές/θρησκευτικές προσλαμβάνουσες, οι οποίες ενδέχεται να χρησιμοποιούνται καταπιεστικά για τη χειραγώγηση των γυναικών- θυμάτων. Η εξουσία ασκείται πάνω σε αυτές ακόμη πιο σύνθετα, όταν με τη σειρά τους οι εμπλεκόμενοι φορείς στην κοινωνία υποδοχής, με τις δικές τους ελλειμματικές πολιτικές ένταξης/ ενσωμάτωσης, τους προσθέτουν ακόμη μεγαλύτερα άχθη.
Ιδιαίτερα εκεί, στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, που αποτελούν μήτρα του κυρίαρχου εθνοκεντρικού δυτικού λόγου, κυριαρχικού απέναντι στον ισλαμικό κόσμο στον οποίο έχει ήδη αποδοθεί η ταυτότητα του “κατώτερου”, “οπισθοδρομικού”, “βίαιου”, “επικίνδυνου” κ.λπ., η δημόσια συζήτηση σήμερα για τις αρχές κοσμικότητας στις οποίες γίνεται συχνά επίκληση, δημιουργεί σκηνικό πολέμου γύρω από πολιτισμικά διακυβεύματα (χαρακτηριστική η περίπτωση της Γαλλίας του Μακρόν). Επειδή πολιτισμικά ορατοί κώδικες (π.χ. ενδυματολογικοί, όπως η μπούρκα) είναι τόσο κεντρικοί σε συζητήσεις για τις μουσουλμάνες γυναίκες, υπάρχει ο κίνδυνος υποστασιοποίησης της μουσουλμανικής ταυτότητας εκ νέου, και μιας πολιτικά κατευθυνόμενης διαχείρισης της πολιτισμικής διαφοράς που απλά αναπαράγει την στερεοτυπική ισλαμοφοβία.
Εναλλακτικοί δυτικοί λόγοι (discourses), κυρίως στο θεωρητικό -ακαδημαϊκό πεδίο ή στους χώρους της τέχνης και της πολιτιστικής παραγωγής, περιλαμβάνουν και διαμορφώνουν διαφορετικές και ενδεχόμενα απελευθερωτικές θεάσεις των μουσουλμάνων γυναικών, που, ωστόσο, (ακόμη κι ο, ανάμεσα σε αυτές, κριτικός φεμινιστικός λόγος), δεν προσεγγίζουν την άμεση εμπειρία γυναικών όπως η πρωταγωνίστρια.
Πώς μπορεί αυτή η γυναίκα να διεκδικήσει δρόμους χειραφέτησης, πώς μπορεί να κάνει τη φωνή της ν’ ακουστεί; Πώς μπορεί να υπάρχει ως πρόσωπο και πολιτικό υποκείμενο, διεκδικώντας το δικαίωμά της στη “μετάφραση” (ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ενάντια στο δικό της πολιτισμικό “σύμπαν”); Το Άκουσε θέτει τουλάχιστον τον προβληματισμό, με την επιλογή να αφηγηθεί την έμφυλη βία, σε αυτήν την περίπτωση, ως αδιέξοδο πρόβλημα, χωρίς επίλυση.
*https://online.tainiothiki.gr/page/50-50-equality-in-cinema/
**https://europeanfilmawards.eu/en_EN/film/listen.3737