Του Νίκου Αρτινού
Όταν παρακολουθώ τις ταινίες του Ροβήρου Μανθούλη, πέρα από τα-κάθε φορά σαν πρώτη φορά-απολαυστικά συναισθήματα θέασης, το μυαλό μου επαναφέρει τις πρωτογενείς θεωρίες περί οντολογίας και αισθητικής του κινηματογράφου. Η θέαση των ταινιών του Ροβήρου Μανθούλη μου φέρνει στο μυαλό τον Alexander Astruc, ο οποίος χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα, ως αιώνα της κάμερας στυλό. Αναπόφευκτα και συνειρμικά καταλήγω στον Αντρέ Μπαζέν και στον Φρανσουά Τριφό οι οποίοι με τη Nouvelle Vague κατέστησαν ρεαλιστική την Πολιτική των Δημιουργών (La Politique des Auteurs).
Ο Ροβήρος Μανθούλης είναι ένας AUTEUR. Είναι ένας Δημιουργός, ο οποίος δημουργεί-επαναδημιουργεί την πραγματική πραγματικότητα, προσδίδοντάς της την δική του προοπτική, θέτοντας τον ρεαλισμό του-είτε αυτός είναι μυθοπλαστικός, είτε είναι ο κινηματογράφος αλήθεια μιας ταινίας τεκμηρίωσης-στη διάθεση των θεατών. Ο ρεαλισμός του Δημιουργού Μανθούλη επαναπροσδιορίζει την πραγματικότητα μετατρέποντάς την σε Σινεματική Τέχνη. Είναι προφανές πως μ’ αυτό τον τρόπο ο κινηματογράφος πως πέρα από μια σειρά τεχνικών αποκαλύψεων διαμέσου της κάμερας, γίνεται και μια βασική Τέχνη επικοινωνίας αφού η κάμερα-στυλό γράφει την αλήθεια βασισμένη στον τρόπο με τον οποίο ο Δημιουργός την αντιλαμβάνεται.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: μπορείς να κινηματογραφήσεις την αλήθεια; Την απάντηση την δίνει ο Ροβήρος Μανθούλης, ο οποίος κατάφερε να περιγράψει την αλήθεια, όχι γυμνή. Ποτέ η αλήθεια δεν πρέπει να είναι γυμνή. Ο Δημιουργός Μανθούλης παρουσίασε με τις ταινίες του (μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ) την αλήθεια γεμάτη ανθρώπινα συναισθήματα ακουμπώντας τις ψυχές των θεατών και αλλάζοντάς τους. Η αλλαγή στην συμπεριφορά των θεατών μετά το τέλος των προβολών προσδίδει στην δημιουργική γραφή του Μανθούλη μία επιπλέον διάσταση, αυτή του σπουδαίου παιδαγωγού. Ο Ροβήρος Μανθούλης μέσα από την άσκηση της σινεματικής τέχνης διαπαιδαγωγεί τους θεατές κάνοντάς τους όχι απλώς καλύτερους θεατές αλλά καλύτερα πολιτικά και κοινωνικά όντα. Έστω και αν αυτό γίνεται με «σφιγμένα δόντια».
ΡΟΒΗΡΟΣ ΜΑΝΘΟΥΛΗΣ: ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ο Ροβήρος Μανθούλης γεννήθηκε στην Κομοτηνή το 1929 και μεγάλωσε στην Αθήνα. Ήταν μέλος του ΕΑΜ. Από τα τέλη του 1943 μέχρι την Απελευθέρωση, ήταν το «χωνί» των Εξαρχείων και της Νεάπολης, που έφερνε τα βράδια, από κάποια ταράτσα στο λόφο του Στρέφη, τα αντιστασιακά μηνύματα μπροστά στα ανοιχτά παράθυρα των περιοίκων.
Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στην Πάντειο κι εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο, την ποιητική συλλογή Σκαλοπάτια το 1949. Δάσκαλός του στην ποίηση θεωρεί τον Νικηφόρο Βρεττάκο και την παρέα του, στο φιλολογικό πατάρι του Λουμίδη (Μιχάλης Κατσαρός, Νίκος Γκάτσος, Μάνος Χατζιδάκις, ο κριτικός Αλέκος Αργυρίου και ο σκηνοθέτης Φρίξος Ηλιάδης, που εξέδιδε το περιβόητο περιοδικό Ποιητική Τέχνη).
Από το 1949 έως το 1953, σπούδασε Κινηματογράφο και Θέατρο στο Πανεπιστήμιο Syracuse της πολιτείας της Νέας Υόρκης. Εκεί του ανοίχτηκε και ο πρώτος αμερικανικός φάκελος, όταν δημοσίευσε ένα αντιμακαρθικό άρθρο στην εφημερίδα του Syracuse.
Όταν επέστρεψε από την Αμερική, το 1953, συνεργάστηκε στην αρχή με το “Θέατρο της Τετάρτης” του Ε.Ι.Ρ., φέρνοντας μια καινούρια ραδιοφωνική τεχνική στις θεατρικές διασκευές. Θέλοντας να βοηθήσει την κινηματογραφική εκπαίδευση, ανέλαβε τη διεύθυνση σπουδών σε δυο, διαδοχικά, κινηματογραφικές σχολές. Στη Σχολή Σταυράκου και στη Σχολή Ιωαννίδη. Ανάμεσα στους γνωστότερους μαθητές του ήταν ο Παντελής Βούλγαρης και ο Βασίλης Ραφαηλίδης, που θα γίνει και βοηθός του σ’ ένα ντοκιμαντέρ.
Στο μεταξύ, είχε αναλάβει να οργανώσει το τμήμα ντοκιμαντέρ στο υπουργείο Τύπου και Πληροφοριών, αλλά σ’ ένα χρόνο απολύθηκε. Μόλις που πρόφτασε τότε, το 1958, να γυρίσει την πρώτη του ταινία, ένα ντοκιμαντέρ για τη Λευκάδα, που θα πρέπει να είναι, ίσως με διαφορά στήθους, και το πρώτο ελληνικό ντοκιμαντέρ.
Η διάδοση του ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα έγινε έμμονη ιδέα στον Μανθούλη και το 1960 ίδρυσε την “Ομάδα των 5”, με τους Ηρακλή Παπαδάκη, Φώτη Μεσθεναίο, Γιάννη Μπακογιαννόπουλο και Ρούσσο Κούνδουρο. Η “Ακρόπολη των Αθηνών” (1961), που γύρισε με τον Ηρ. Παπαδάκη και τον Φ. Μεσθεναίο (και τον μέγα αρχαιολόγο Γιάννη Μηλιάδη), πουλήθηκε σε 3.000 πανεπιστήμια στην Αμερική). Οι ταινίες τους αποσπούσαν κάθε φορά το βραβείο του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Όταν οργάνωνε την «Ομάδα των 5», ο Μανθούλης δέχτηκε μια πρόταση του κυρ-Αντώνη Ζερβού (της γνωστής εταιρείας ΑΝΖΕΡΒΟΣ, που είχε στούντιο, διανομή και πολλά σινεμά) να γυρίσει μια ελληνική κωμωδία –την “Κυρία Δήμαρχο” με πρωταγωνιστές την Γεωργία Βασιλειάδου και τον Βασίλη Αυλωνίτη, τον Νίκο Κούρκουλο σε δευτερεύοντα ρόλο και τον Καζαντζίδη και την Μαρινέλλα σε πρώτη κινηματογραφική εμφάνιση. Πήρε τον Φώτη Μεσθεναίο σαν διευθυντή φωτογραφίας για συμπαράσταση. Πρωτάρηδες και οι δυο, αναζητούσαν ένα διαβατήριο για τα κινηματογραφικά στούντιο. Η ταινία είχε καλές κριτικές και καλή καριέρα. Το 1963 γυρίζει το “Ψηλά τα Χέρια Χίτλερ”. Το επόμενο βήμα ήταν μια προσωπική ταινία. Το έναυσμα το έδωσαν τα Ιουλιανά. Το “Ψηλά τα Χέρια Χίτλερ” ήταν μια πρώτη πολιτική ταινία, αλλά το “Πρόσωπο με Πρόσωπο”, θα είναι περισσότερο πολιτική και καυστική. Μέσα από την καρικατούρα της αναρριχόμενης νεόπλουτης τάξης των εφοπλιστών και των κατασκευαστών, που γκρέμιζαν και ασχήμαιναν την Αθήνα, έπρεπε να σημειωθούν οι δικτατορικές τάσεις που απειλούσαν την πολιτική νομιμότητα και τις ελευθερίες, που με τόσο κόπο μόλις είχαν αρχίσει να επιστρέφουν στην Ελλάδα. Μια τέτοια ταινία δεν ήταν εύκολο να γυριστεί γιατί μεριμνούσε και η Λογοκρισία. Σενάριο δεν υποβλήθηκε στη Λογοκρισία και το γύρισμα άρχισε με την άδεια για ένα προηγούμενο ντοκιμαντέρ. Η κόπια πρόλαβε να βγει από το εργαστήριο για να πάρει μέρος στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1966. Εκεί ξεσήκωσε την φοιτητική νεολαία, εντυπωσίασε τους ξένους κριτικούς και πήρε το Χρυσό Βραβείο Σκηνοθεσίας, όπως το έλεγαν τότε. Για πρώτη ίσως φορά, το κοινό που περίμενε τον σκηνοθέτη στην έξοδο, τον σήκωσε στους ώμους, και τον πήγε στους έκπληκτους Γάλλους κριτικούς που τον περίμεναν στο καφενείο για να του πάρουν συνέντευξη.
Τον επόμενο χρόνο το “Πρόσωπο με Πρόσωπο” κλήθηκε να πάρει μέρος σε διάφορα φεστιβάλ, αρχής γενομένης από το Διεθνές Φεστιβάλ Νέου Κινηματογράφου στην πόλη Υέρ της νότιας Γαλλίας. Κατ’ εξαίρεση και εκτός διαγωνισμού, γιατί το Φεστιβάλ έκανε δεκτές μόνο πρώτες ταινίες σκηνοθετών, ενώ αυτή ήταν η 4η του Μανθούλη, έκανε έναρξη με το “Πρόσωπο με Πρόσωπο” την 21η Απριλίου 1967, ημέρα που έγινε το χουντικό πραξικόπημα στην Ελλάδα! Η ταινία βέβαια ήταν προφητική, αλλά τέτοια σύμπτωση δεν μπορούσε να την περιμένει κανείς. Είναι μάλλον και η πρώτη αντιχουντική εκδήλωση που έγινε στο εξωτερικό. Την επόμενη εβδομάδα το Φεστιβάλ Κανών οργάνωσε μια ειδική προβολή, αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες της χούντας. Φυσικά, η ταινία απαγορεύτηκε στην Ελλάδα, το διαβατήριο του σκηνοθέτη ακυρώθηκε, το όνομά του μπήκε στην μαύρη λίστα που δεν έπρεπε να αναφέρει ο τύπος.
Στην εξορία στο εξωτερικό η γαλλική τηλεόραση καλεί τον Μανθούλη σε συνεργασία. Του αναθέτει την σκηνοθεσία ενός πρωτότυπου προγράμματος που θα γυρίζεται σε διάφορες χώρες (ταξίδευε, τότε, με προσφυγικό διαβατήριο «απάτριδος»), ερευνώντας τις πολιτικές και κοινωνικές ρίζες του θεάματος, της μουσικής και του τραγουδιού. Στο πρόγραμμα, που είχε τίτλο “Στην Αφίσα του Κόσμου”, γύρισε πολλούς διάσημους καλλιτέχνες και ντοκιμαντέρ με την Μελίνα, τον Μίκη Θεοδωράκη και τη Μαρία Φαραντούρη και για την κατάσταση στην Ελλάδα. Η “Αφίσα του Κόσμου” αγαπήθηκε τόσο από το κοινό όσο και από την κριτική, η οποία της έδωσε το ετήσιο βραβείο της καλύτερης γαλλικής εκπομπής του 1969.
Το αποτέλεσμα αυτής της επιτυχίας ήταν να του αναθέσει το 3ο κανάλι, που στο μεταξύ ετοιμάζονταν να εκπέμψει, τη σκηνοθεσία ενός ντoκιμαντέρ για τα μπλουζ. Ο Μανθούλης γύρισε το “Ανεβαίνοντας τον Μισισιπή” στην Αμερική και παράλληλα, γύρισε στο Χάρλεμ την μεγάλου μήκους ταινία “Μπλουζ με σφιγμένα δόντια”, που παίχτηκε την ίδια χρονιά στους κινηματογράφους και απέσπασε ενθουσιώδεις κριτικές. Επελέγη Καλύτερη Ταινία της Χρονιάς από τους Βέλγους κριτικούς (μαζί με τον “Γάμο της Μαρίας Μπράουν” του Φασμπίντερ και “Το Κοπάδι” του Γκιουνέι). Τότε αρχίζει και η σειρά των πολιτιστικών ντοκιμαντέρ με τον γενικό τίτλο “Μια χώρα, μια μουσική”, που έφερε τον Μανθούλη σε πολλές χώρες των 5 ηπείρων Προηγουμένως, είχε «σκηνοθετήσει» από τηλεφώνου τις σκηνές που γύρισε ο Φώτης Μεσθεναίος στην Ελλάδα κατά την διάρκεια της δικτατορίας για την ταινία “Κραυγή της σιωπής”.
Στο μεταξύ, η Μελίνα ενθουσιάζεται με το φιλμ που της γύρισε ο Μανθούλης για την “Αφίσα του Κόσμου” και του προτείνει μια ταινία αμερικανικής παραγωγής με παραγωγό τον Ντασέν, και με τίτλο “Lilly’s Story”. Ο Μανθούλης γράφει το σενάριο και στέλνει ένα γαλλικό συνεργείο να γυρίσει κρυφά σκηνές στην Αθήνα, όπου όμως συλλαμβάνεται έξω από την Ασφάλεια της οδού Μπουμπουλίνας. Τελικά, το φιλμ δεν γυρίστηκε γιατί την παραμονή του γυρίσματος διαλύθηκε η παραγωγός εταιρία. Και δεν μπόρεσε να γυριστεί ούτε στη Ρουμανία γιατί το απαγόρευσε ο Τσαουσέσκου, ο οποίος είχε υπογράψει τις μέρες εκείνες εμπορική συμφωνία με τη χούντα.
Λίγο μετά την πτώση της χούντας η κυβέρνηση πρότεινε στον Μιχάλη Κακογιάννη να αναλάβει την Τηλεόραση. Εκείνος αρνήθηκε και υπέδειξε τον Μανθούλη. Ο Καραμανλής του αναθέτει την καλλιτεχνική διεύθυνση της ΕΡΤ. Με συνεργάτες του τον Γιάννη Μπακογιαννόπουλο, τον Πέτρο Μάρκαρη, την Τώνια Μαρκετάκη και άλλους ξεκινά μια σειρά ανάλογη μ’ αυτές που γύριζε στη Γαλλία. Την βάφτισε “Παρασκήνιο”. Έφτιαξε μεσημεριανό πρόγραμμα, το “Κάθε μεσημέρι”, που από την πρώτη μέρα αγαπήθηκε από το κοινό, επέβαλε τα ζωντανά προγράμματα, που δεν υπήρχαν ακόμη τότε από τον φόβο των Ιουδαίων, δημιούργησε το “Μια ταινία, μια συζήτηση”, έφερε τα κινηματογραφικά συνεργεία στην τηλεόραση και γυρίστηκαν τα πρώτα σήριαλ σε φιλμ, όπως “Ο φωτογράφος του χωριού” και η “Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια”, αναμόρφωσε το “Θέατρο της Δευτέρας” και περιόρισε το αμερικανικό πρόγραμμα φέρνοντας ευρωπαϊκά σίριαλ, και άλλα από τις βαλκανικές χώρες (με αποτέλεσμα η ΕΡΤ να δεχτεί διαμαρτυρίες από την αμερικανική πρεσβεία…).
Το 1983 ως το 1986 γυρίζει τις “Ακυβέρνητες πολιτείες” του Τσίρκα, μια τηλεοπτική σειρά με γαλλική συμπαραγωγή, που κράτησε τρία χρόνια.
Το 2002 σκηνοθετεί την μεγάλου μήκους ταινία “Lilly’s Story” (με θέμα το πώς δεν γυρίστηκε η παλιά ταινία με την Μελίνα), η οποία επελέγη από το Φεστιβάλ Βενετίας ως επίσημη συμμετοχή το 2000. Η ταινία γυρίστηκε στο Παρίσι, στην Ελλάδα, την Σλοβενία και την Ουγγαρία (γιατί ένα από τα επεισόδια της αναφέρεται στον εξόριστο εκεί Δημήτρη Χατζή).