Γράφει ο Νίκος Αλέτρας-Αρτινός
Όταν το 1984 παρακολούθησα την ταινία «Μόνο Αίμα», το σκηνοθετικό και σεναριακό ντεμπούτο των Αφων Κοέν, ομολογώ ότι έμεινα έκπληκτος και ενθουσιασμένος από την πρωτοφανή ορμή και τα εκρηκτικά συναισθήματα που απέπνεαν τα «σκονισμένα» πλάνα. Το φιλμ ήταν μια επίδειξη ύφους και ενδελεχούς ειδολογικής ανάλυσης του φιλμ νουάρ (το θέμα της ταινίας ήταν ο κυνηγημένος έρωτας δύο παράνομων εραστών από τον αδίστακτο σύζυγο της ηρωίδας, σαν τις ιστορίες που συναντάμε στα κλασικά φιλμ νουάρ του αμερικάνικου κινηματογράφου της δεκαετίας του ’40) και του γοτθικού θρίλερ-γουέστερν (ο χώρος όπου τοποθετείται η υπόθεση είναι μια πόλη στο Τέξας με ερημωμένα, σχεδόν στοιχειωμένα, κτίσματα) από δύο Εβραίους οι οποίοι δημιούργησαν την δική τους κινηματογραφική σχολή αποδεχόμενοι αφενός μεν τους βασικούς κινηματογραφικούς κανόνες των ειδών και αφετέρου δε τους κατέρριπταν με μια προκλητική αδιαφορία και με μια αξιοζήλευτη τάση ανεξαρτησίας, στοιχεία που έκαναν τους θεατές να σαστίσουν. Είναι λες και οι Αφοι Κοέν εφηύραν από την αρχή τα κινηματογραφικά είδη, θέτοντας νέους κανόνες και κώδικες όπως έκανε και ο Κουέντιν Ταραντίνο στην μέχρι τώρα πορεία του.
Το «σάστισμα» των θεατών συνεχίστηκε όλα αυτά τα χρόνια με ειδολογικές κινηματογραφικές ασκήσεις όπως τα φιλμ «Αριζόνα Τζούνιορ» (σαρκαστική περιπέτεια με δανεικά στοιχεία από το ύφος του «Mad Max»), «Το Πέρασμα του Μίλερ» (γκανγκστερική περιπέτεια), «Μπάρτον Φινκ» (ταινία που δεν εντάσσεται σε συγκεκριμένο είδος αλλά έχει σαφείς επιρροές από δημιουργίες του Ρομάν Πολάνσκι), «Ο Κύριος Χούλα Χουπ» (στα χνάρια των σκηνοθετών Φρανκ Κάπρα και Πρέστον Στάρτζες), «Φάργκο» (απολαυστική νωχελική crime movie με επιλεκτικές «σπλάτερ» σκηνές που βραβεύτηκε με Όσκαρ Α΄ καλύτερου γυναικείου ρόλου για την Φράνσες Μακ Ντόρμαντ και Όσκαρ καλύτερου σεναρίου), «Ω, αδελφέ, πού είσαι;» και «Αβάσταχτη γοητεία» (κωμωδίες «σκρούμπολ») και «Ο Μεγάλος Λεμπόφσκι» και «Ο Άνθρωπος που δεν ήταν εκεί» (φιλμ νουάρ).
Η σινεφιλική αναζήτηση των Αφων Κοέν έφτασε στο αποκορύφωμά της το 2007, με το φιλμ «Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους» που απέφερε στους δυο τρομερούς Εβραίους Όσκαρ σκηνοθεσίας, σεναρίου και καλύτερης ταινίας (το φιλμ κέρδισε επίσης και το Όσκαρ Β΄ Ανδρικού ρόλου για τον τρομερό Χαβιέ Μπαρδέμ στον ρόλο του παρανοϊκού δολοφόνου Σιγκούρ). Στο φιλμ αυτό η κυνική αδιαφορία για τους κανόνες και τους κώδικες των ειδών καθώς και για τους ήρωές τους έφτασε στο απόγειο της. Εδώ οι Κοέν έφτασαν στο σημείο να «σκοτώσουν» τον βασικό χαρακτήρα της ιστορίας (Τζος Μπρόλιν) είκοσι λεπτά πριν από την κορύφωση του φινάλε και ύστερα από ένα συναρπαστικό συγκερασμό των ειδών. Το φιλμ μέχρι το εκατοστό λεπτό της συνολικής του διάρκειας ήταν ένα απολαυστικό χιτσκοκικό νεό νουάρ γουέστερν με ταυτόχρονες αναφορές στην μοναξιά, στον πόνο της απώλειας και στην ματαιότητα της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Το απρόσμενο φινάλε οδήγησε τους θεατές σε «ιερή αγανάκτηση». Η απάντηση των Αφων Κοέν ήταν ένα πονηρό μειδίαμα και…τέσσερα βραβεία Όσκαρ. Τώρα πλέον το σινεμά των Αφων Κοέν αποτελεί αντικείμενο προς μελέτη σε όλα τα γνωστά κινηματογραφικά πανεπιστήμια του κόσμου.
Μη νομίζετε ότι οι Αφοι Κοέν είχαν στο μυαλό τους να συμβάλλουν στην εξέλιξη του κινηματογράφου ως τέχνης. Οι δύο δαιμόνιοι Εβραίοι ξεκίνησαν να κινηματογραφούν έχοντας το μεράκι του σινεφίλ στο αίμα τους και ακριβώς έτσι διαμόρφωσαν ένα ιδιαίτερο στυλ και μια εκκεντρική αισθητική. Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Αφων Κοέν προσπάθησαν να αντιγράψουν χωρίς αιδώ κάποιοι, δήθεν, διανοούμενοι και δήθεν ανεξάρτητοι που εντέλει παρουσίασαν μεγαλόστομες ανοησίες και που ξεχάστηκαν πολύ γρήγορα. Προσέξτε, δεν μιλάμε για επιρροές που μπορεί να άσκησαν οι Αφοι Κοέν (ο σκηνοθέτης Τζον Νταλ με εκπληκτικά B-movies, όπως «Η τελευταία αποπλάνηση» και «Δυτικά του Κόκκινου Βράχου» δείχνει πόσο τον επηρέασε το «Μόνο Αίμα») αλλά για ξεδιάντροπες κακές αντιγραφές!
Ο Τζόελ Κοέν γεννήθηκε στην Μινεσότα το 1954 και μετά από τρία χρόνια, το 1957 γεννήθηκε ο αδελφός του Ίθαν. Οι γονείς τους ήταν μεσοαστοί Εβραίοι, πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και από πολύ μικρή ηλικία τους «τραβούσαν» στα διάφορα θέατρα θέλοντας να τους κάνουν να αγαπήσουν την τέχνη. Τα δυο αδέλφια όμως έδειξαν φανερή προτίμηση προς το σινεμά και έτσι με μια μικρή κάμερα Souper 8 άρχισαν να κινηματογραφούν απομιμήσεις αυτών που έβλεπαν στην τηλεόραση. Συμμετείχαν, θέλοντας και μη, στις διάφορες εθιμικές δραστηριότητες (συναγωγές και εβραϊκές κατασκηνώσεις) που τους επέβαλλαν οι γονείς τους λόγω της εβραϊκής τους καταγωγής. Παρόλα αυτά-κάτι που φαίνεται έντονα στις ταινίες τους-καυτηρίασαν και σάρκασαν τα εβραϊκά στερεότυπα, γεγονός που δείχνει πως στάθηκαν κριτικά και πολλές φορές αποδομητικά απέναντι στην εθνοτική τους και θρησκευτική τους ταυτότητα. Μόλις τελείωσαν τις σπουδές τους ( ο Τζόελ σπούδασε κινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και ο Ίθαν Φιλοσοφία στο Πρίνστον) άρχισαν να γράφουν σενάρια ώσπου το 1984 παρουσίασαν το εκπληκτικό «Μόνο Αίμα». Από τότε έως και σήμερα η φιλμογραφία των Αφων Κοέν μετρά δεκαοκτώ ταινίες από τις οποίες η καθεμιά αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της 7ης Τέχνης.
Τα υφολογικά στοιχεία των ταινιών των Αφων Κοέν, πέρα από τις φιλμικές αναφορές στα είδη και στους μεγάλους δημιουργούς, έχουν να κάνουν κυρίως με εθνογραφικά χαρακτηριστικά συγκεκριμένων περιοχών σε συνδυασμό με μια διανοουμενίστικη καλλιτεχνική άποψη. Οι ιστορίες τους διαδραματίζονται σε συγκεκριμένες περιοχές και σε συγκεκριμένες κοινότητες που δημιουργούν αναγνωρίσιμα στερεότυπα ηρώων (τουλάχιστον για τους Αμερικάνους θεατές). Έτσι το «Μόνο Αίμα» διαδραματίζεται στην περιοχή του Τέξας, το «Φάργκο» στις μεσοδυτικές πολιτείες και στα χιονισμένα τοπία της Μινεσότα, το «Αριζόνα Τζούνιορ» στις ερημικές περιοχές της Αριζόνα ενώ τα «Μεγάλος Λεμπόφσκι» και «Αβάσταχτη Γοητεία» διαδραματίζονται στις φτωχογειτονιές και τα πλούσια προάστια του Λος Άντζελες αντίστοιχα. Στις ταινίες τους, συχνά υπάρχει ένα μακρόσυρτο μονοπλάνο όπου κυριαρχούν η εικόνα και η μουσική (π.χ. η σκηνή στο «Αριζόνα Τζούνιορ» όπου ο Νίκολας Κέητζ καταδιώκεται από διάφορους τύπους, μετά την απόπειρα ληστείας σε ένα κατάστημα).
Οι Αφοι Κοέν αποποιούνται μετά βδελυγμίας τον χαρακτηρισμό «πατέρες του ανεξάρτητου κινηματογράφου». Ο Ίθαν μάλιστα τονίζει ότι ο ανεξάρτητος κινηματογράφος (γνωστός και ως «indie film») ήταν μια πλασματική δημιουργία των media στις αρχές της δεκαετίας του ’80. «Κάθε ανεξάρτητο φιλμ εκείνη την εποχή έπαιρνε εγκωμιαστικές κριτικές. Δηλαδή εάν μια ταινία δήλωνε ανεξάρτητη ήταν ταυτόχρονα και ποιοτική ενώ τα φιλμ των μεγάλων στούντιο ήταν ρηχά και επιφανειακά. Είναι όμως φανερό ότι υπάρχουν κακά ανεξάρτητα φιλμ και ταυτόχρονα καλές «στουντιακές» παραγωγές. Εμάς μας αρκεί οι άνθρωποι του κινηματογράφου να μας αφήσουν να παίζουμε στην γωνία μας τα δικά μας παιγνίδια. Είμαστε χαρούμενοι εκεί» λέει ο Ίθαν. Είναι σαφές ότι οι Αφοι Κοέν είναι πραγματικά ανεξάρτητοι αφού είναι από τους ελάχιστους δημιουργούς του κινηματογράφου που διατηρούν το δικαίωμα στο τελικό μοντάζ («director’s cut») σε όλες τις ταινίες που έχουν γυρίσει μέχρι στιγμής.
Αν και τα δυο αδέλφια συμμετέχουν από κοινού σε όλα τα στάδια παραγωγής (σενάριο, κάστινγκ, γύρισμα), στους τίτλους των ταινιών τους ο Τζόελ αναφερόταν ως σκηνοθέτης και ο Ίθαν ως παραγωγός. Το 2004 και στο φιλμ «Η συμμορία των Πέντε» για πρώτη φορά στα credits τα δύο αδέλφια μοιράζονται από κοινού την σκηνοθεσία. Πέρα από τις αναφορές στα credits ήταν γνωστό ότι τα δυο αδέλφια λειτουργούσαν ως ένας εγκέφαλος κάτι που έκανε τους κινηματογραφικούς κύκλους να τους δώσουν το παρατσούκλι «Ο Δικέφαλος Σκηνοθέτης»…
Αφοι Κοέν: Φιλμογραφία
1. Μόνο Αίμα-Blood Simple (1984)
Ένας ζηλιάρης πλούσιος άντρας αναθέτει σε έναν αδίστακτο ιδιωτικό ντετέκτιβ να σκοτώσει την γυναίκα του και τον εραστή της. Με τους Φράνσες Μακ Ντόρμαντ, Τζον Γκετζ, Νταν Χεντάγια, Έμετ Γουόλς.
2. Αριζόνα Τζούνιορ-Raising Arizona (1987)
Ένας πρώην κατάδικος παντρεύεται μια πρώην αστυνομικίνα. Όταν ανακαλύπτουν ότι είναι άτεκνοι αποφασίζουν να «κλέψουν» ένα μωρό από τα τετράδυμα ενός πλούσιου επιχειρηματία με αποτέλεσμα τα πράγματα να γίνουν περίπλοκα. Με τους Νίκολας Κέητζ, Χόλι Χάντερ.
3. Το Πέρασμα του Μίλερ-Miller’s Crossing (1990)
Στην δεκαετία του ’20 ένας άντρας προσπαθεί να φέρει την ισορροπία ανάμεσα σε δύο αντίπαλες συμμορίες. Με τους Γκάμπριελ Μπερν, Άλμπερτ Φίνεϊ, Τζον Τορτούρο, Μάρσια Γκέι Χάρντεν.
4. Μπάρτον Φινκ-Barton Fink (1991)
Το 1941, ο Μπάρτον Φινκ, ένας σεναριογράφος πηγαίνει στο Χόλιγουντ προκειμένου να γράψει το σενάριο μιας ταινίας. Νοικιάζει ένα δωμάτιο σε ένα απόκοσμο ξενοδοχείο ενώ αρχίζουν να συμβαίνουν διάφορα μυστηριώδη γεγονότα. Με τους Τζον Τορτούρο, Τζον Γκούντμαν, Τζούντι Ντέιβις.
5. Ο Κύριος Χούλα-Χουπ-The Hudsucker Proxy (1994)
Ένας αφελής νεαρός γίνεται Πρόεδρος μιας μεγάλης εταιρίας και αντιμετωπίζει τις προκλήσεις της αρετής και της εμπάθειας από αυτούς που τον περιβάλλουν. Με τους Τιμ Ρόμπινς, Πολ Νιούμαν, Τζένιφερ Τζέισον Λι.
6. Φάργκο-Fargo (1996)
Ένας πωλητής αυτοκινήτων με την βοήθεια δύο κακοποιών καθοδηγεί την απαγωγή της γυναίκας του, προκειμένου να εκβιάσει τον πλούσιο πεθερό του. Όμως μια επίμονη, σε προχωρημένη εγκυμοσύνη, αστυνομικίνα βρίσκει την άκρη του νήματος. Με τους Φράνσες Μακ Ντόρμαντ, Γουίλιαμ Μέισι, Στιβ Μπουσέμι.
7. Ο Μεγάλος Λεμπόφσκι-The Big Lebowski (1998)
Από μια παρεξήγηση κάποιοι μπερδεύουν τον «Μάγκα Λεμπόφσκι» με έναν εκατομμυριούχο με αποτέλεσμα να επακολουθήσει ένα ντόμινο γεγονότων και καταστάσεων. Με τους Τζεφ Μπρίτζες, Τζον Γκούντμαν.
8. Ώ Αδελφέ που είσαι;-Brother, Where Art Thou? (2000)
Στον αμερικάνικο νότο της δεκαετίας του ’30, τρεις κατάδικοι δραπετεύουν με σκοπό να βρουν ένα θησαυρό. Στο ταξίδι τους συναντούν διάφορους τύπους και περνούν πολλές περιπέτειες. Με τους Τζορτζ Κλούνεϊ, Τζον Τορτούρο, Τιμ Μπλέικ Νέλσον, Χόλι Χάντερ.
9. Ο Άνθρωπος Που Δεν Ήταν Εκεί-The Man Who Wasn’t There (2001)
Ένας λιγομίλητος κουρέας εκβιάζει το αφεντικό της γυναίκας του-που είναι και εραστής της-και τον πιέζει να επενδύσει τα χρήματά του σε ένα στεγνοκαθαριστήριο. Τα σχέδιά του, όμως ναυαγούν με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τον ίδιο. Με τους Μπίλι Μπομπ Θόρντον, Φράνσες Μακ Ντόρμαντ.
10. Αβάσταχτη Γοητεία-Intolerable Cruelty (2003)
Μια πανέμορφη γυναίκα που κερδίζει πολλά λεφτά «πετυχαίνοντας» χρυσοφόρα διαζύγια παντρεύεται ένα δικηγόρο του Λος Άντζελες που ειδικεύεται στα…διαζύγια. Με τους Τζορτζ Κλούνεϊ, Κάθριν Ζέτα Τζόουνς.
11. Η συμμορία των Πέντε-The Ladykillers (2004)
Στον αμερικάνικο νότο ένας εκκεντρικός καθηγητής και η συμμορία του ετοιμάζονται να ληστέψουν ένα καζίνο αφού περάσουν πάνω από το…πτώμα μιας σκληρόπετσης ηλικιωμένης κυρίας. Με τους Τομ Χάνκς, Ίρμα Χωλ, Μάρλον Γουέιανς
12. Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους-No Country for Old Men (2007)
Ένας νεαρός καου-μπόι ανακαλύπτει μια ντουζίνα πτώματα, ναρκωτικά και πάνω από 2.000.000 δολάρια σε μια ερημική περιοχή του Ρίο Γκράντε. Όταν αποφασίζει να κρατήσει τα χρήματα ένας κύκλος αίματος αρχίζει καθώς τον κυνηγά ένας παρανοϊκός δολοφόνος. Με τους Τζος Μπρόλιν, Χαβιέ Μπάρδεμ, Τόμι Λι Τζόουνς.
- Καυτό Απόρρητο–Burn After Reading (2008)
Τα απομνημονεύματα ενός κατασκόπου πέφτουν σε λάθος χέρια με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια σειρά επικίνδυνων και ταυτόχρονα κωμικών γεγονότων που θα ανατρέψουν σχέσεις και ισορροπίες. Με τους Τζορτζ Κλούνεϊ, Μπραντ Πιτ, Τζον Μάλκοβιτς, Τίλντα Σουίντον, Φράνσες Μακ Ντόρμαντ.
- Ένας Σοβαρός Άνθρωπος-A Serious Man (2009)
Στη Μινεσότα του 1967, ο καθηγητής φυσικής Λάρι Γκόπνικ, αξιοσέβαστο μέλος της εβραϊκής κοινότητας, βλέπει, μέρα με τη μέρα, τη ζωή του ν’ αλλάζει δραματικά. Χωρίς να μπορεί να δώσει λύσεις, αναζητά βοήθεια στη σοφία των ραβίνων, των οποίων οι συμβουλές τον μπερδεύουν ακόμα περισσότερο. Με τους Μάικλ Στάλμπαργκ, Ρίτσαρντ Κάιντ, Φρεντ Μέλαμεντ, Σάρι Λένικ.
- Αληθινό θράσος-True Grit (2010)
Στη μετεμφυλιακή Αμερική του 1870, η 14χρονη Μάτι φτάνει στο Αρκάνσας για να εκδικηθεί τον δολοφόνο του πατέρα της. Μισθώνει γι’ αυτόν το σκοπό τον μονόφθαλμο και μέθυσο ομοσπονδιακό πράκτορα Ρούστερ Κόγκμπερν και μαζί ξεκινούν μια ανορθόδοξη καταδίωξη. Με τους Τζεφ Μπρίτζες, Ματ Ντέιμον, Τζος Μπρόλιν, Χέιλι Στάινφελντ
- Inside Llewyn Davis (2013)
Η ταινία εξιστορεί μία εβδομάδα από τη ζωή ενός νεαρού τραγουδιστή της φολκ καθώς ο ίδιος περιφέρεται στη μουσική σκηνή του Γκρίνουιτς Βίλατζ το 1961. Ο Λιούιν Ντέιβις βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Με την κιθάρα του στον ώμο, χωρίς να φοβάται τον άγριο χειμώνα της Νέας Υόρκης και δίνει τη δική του προσπάθεια να γίνει διάσημος μουσικός ενάντια σε φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια, κάποια από τα οποία τα προκαλεί ο ίδιος. Ζώντας στο έλεος τόσο των φίλων του όσο και αγνώστων, δουλεύοντας όπου βρει, οι περιπέτειες του Ντέιβις τον πηγαίνουν από τα φτωχόσπιτα του Γκρίνουιτς Βίλατζ σε ένα άδειο κλαμπ του Σικάγο -σε μια οδύσσεια για να περάσει από ακρόαση για έναν μεγιστάνα της μουσικής- και πάλι πίσω. Με τους Όσκαρ Άιζακ, Κάρεϊ Μάλιγκαν, Τζον Γκούντμαν, Γκάρετ Χέντλαντ και Τζάστιν Τίμπερλεϊκ
- Χαίρε, Καίσαρ!-Hail, Caesar! (2016)
Ένα στέλεχος χολιγουντιανού στούντιο της δεκαετίας του ’50 με αποστολή να «διορθώνει» ό,τι πηγαίνει στραβά με τους σταρ και την ιδιωτική τους ζωή πρέπει να βρει τι απέγινε ο πρωταγωνιστής ενός ιστορικού έπους, ο οποίος απήχθη μυστηριωδώς. Με τους Τζος Μπρόλιν, Τζορτζ Κλούνεϊ, Τσάνινγκ Τέιτουμ, Σκάρλετ Γιόχανσον, Τίλντα Σουίντον
- Η μπαλάντα του Μπάστερ Σκραγκς-The Ballad of Buster Scruggs (2018)
Έξι αυτοτελείς ιστορίες συνολικής διάρκειας δύο ωρών και δεκατριών λεπτών, με φόντο την Άγρια Δύση, απαρτίζουν το φιλμ, το γουέστερν δημιούργημα που έγραψαν και σκηνοθέτησαν για λογαριασμό του Netflix οι αδερφοί Κοέν κι έκανε επίσημη πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Βενετίας, φεύγοντας μάλιστα με το βραβείο καλύτερου σεναρίου. Με τους Τζέιμς Φράνκο, Μπρένταν Γκλίσον, Ζόι Καζάν, Λίαμ Νίσον, Τιμ Μπλέικ Νέλσον, Τομ Γουέιτς.